%збекстан республикасы жо№ары

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. 
   Kórkem obraz degenimiz ne? Onıń qanday túrleri bar?
   
2. 
   Kórkem obraz estetikalıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?
   
3. 
   Komediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.
   
4. 
   Tragediyalıq obraz tuwralı túsinik beriń.
   
5. 
   Unamlı hám unamsız obrazlar tuwralı ne bilesiz?
   
6. 
   Kórkem obraz janrlıq qásiyetleri boyınsha qanday túrlerge bólinedi?
   
7. 
   Epikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.
   
8. 
   Lirikalıq obrazlar tuwralı túsinik beriń.
   
9. 
   Dramalıq obrazlar haqqında túsinik beriń.
   

4-tema. ÁDEBIY TÚRLER HÁM JANRLAR

Jobası:

1. 
   Ádebiy túrler hám janrlar tuwralı ulıwma túsinikler.
   
2. 
   Epikalıq túr tuwralı ulıwma túsinik.
   
3. 
   Epostin ishki bóliniwi: dástanlar, ertekler, mifler, ańızlar, romanlar, povestler, gúrrińler, novellalar, ocherkler, eske túsiriwler (memuarlar), tımsallar, anekdotlar h.t.b.
   
4. 
   Házirgi zaman romanınıń sıpatlı belgileri.
   

Tayanısh sózler: janr, epos, dástan, ertek, mif, ańız, roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, eske túsiriw (memuar), tımsal, anekdot.


Janr francuz sózi bolıp, túr, jınıs degendi ańlatadı. Janr kórkem sóz óneriniń rawajlanıwınıń barısında qáliplesken túrler bolıp esaplanadı. Ádebiy túr yamasa janr degende estetikalıq sezimlerdi beriw usılları, kórkem súwretlew shártleri, tematikalıq, mazmunlıq qásiyetleri bir-birine uqsas yamasa kútá jaqın bolǵan shıǵarmalardıń toparına aytıladı. Janr – bul turmıs shınlıǵın kórkem súwretlewdiń barısında jazıwshı (shayır) niyet etken ideyalardı beriwdiń usıllarınıń biri. Eger jazıwshı turmıs haqıyqatlıǵın, óziniń ideyasın waqıyalardı súwretlew, yaǵnıy syujetler arqalı bermekshi bolsa, onda ol súwretlewdiń epika túrin tańlaydı. Eger sóz ustası óziniń aytajaq ideyasın ishki sezimler, ruwxıy keshirmeler arqalı emocional (tásirsheń) formada bermekshi bolsa, onda ol ádebiyattıń lirika túrine múrajat etedi. Solay etip, turmıs shınlıǵın, ruwxıy keshirmelerdi kórkem sáwlelendiriw boyınsha hárbir ádebiy túrdiń (janrdıń) ózine tán kórkemlik múmkinshilikleri, súwretlew qurallarınan paydalanıw usılları, qullası, hárbir janrdıń ózine tán turaqlı kórkemlik qaǵıydaları qáliplesedi. Ádebiy túrdi, janrdı durıs tańlaw, janrdıń múmkinshiliklerinen durıs paydalanıw shıǵarmanıń qunın kóterip, jazıwshınıń sheberligin arttıradı. Sonıń ushın da, ayırım kórnekli jazıwshılar tuwralı óz janrınıń ustası yamasa sheber romanshı, sheber lirik, sheber satirik, sheber dramaturg dep ataydı.
Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epos, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Mısalı, epikalıq janrlar, lirikalıq janrlar, dramalıq janrlar, liro-epikalıq janrlar. Hárbir ádebiy jınıs (túr) óziniń ishki bóliniwlerine iye. Mısalı, epos bolsa roman, povest, gúrriń, oсherk, yadnamalar (eske túsiriwler) hám
t.b. bolıp jiklenedi. Lirika – ǵázzeller, muxammesler, rubayılar, sonetler, oktavalar bolıp ajıraladı. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama, melodrama hám t.b. bolıp tarmaqlanadı.
Shıǵarmalardı bayanlaw túrine qaray geyde proza janrı yamasa poeziya janrı dep te ajıratıw ushırasadı. Bul terminler, kóbinese, ámeliy is babında ǵana qollanıladı. Negizinde, proza hám poeziya ádebiy janrlar emes, al kórkem tildiń formaları, túrleri bolıp tabıladı.
Solay etip, kórkem ádebiyattı úsh túrge bóliw (epos, lirika, drama) ilimde Aristotel zamanınan berli dástúr bolıp kiyatır. Bul qádeni sońǵı dáwirlerdegi ádebiyatshı alımlar da quwatlap kelmekte. Degen menen, kórkem ádebiyatta shıǵarmalardıń sonday túrleri bar, olardı tolıǵı menen yaki lirikaǵa, yaki epikaǵa, yaki dramaǵa jatqarıp bolmaydı. Aytayıq ballada, poema janrlarında jazılǵan shıǵarmalar ózinde lirikalıq qásiyetlerdi de, epikalıq qásiyetlerdi de jámleydi. Mısalı, I.Yusupovtıń “Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq” poeması lirikalıq sezimlerdi beriwden baslanadı, sońınan epikalıq syujet (waqıya) baslanadı, waqıyalar arasında jáne de lirikalıq sheginisler berip barıladı. Nátiyjede, shıǵarma liro-epikalıq sıpatqa iye boladı.
Ayırım shıǵarmalarda hám lirikalıq, hám dramalıq qásiyetler teńnen qollanıladı. Sonlıqtan, olarǵa liro-dramalıq shıǵarmalar dep janrlıq atama beriledi. Mısalı, I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” shıǵarması hám dramaturgiya, hám lirika talaplarına ılayıqlap jazılǵan. Onda lirikalıq sezimler, keshirmeler beriledi, sonıń menen birge dramaturgiyanıń elementleri de qollanıladı. Bunday shıǵarmalardı janrlıq belgileri boyınsha liro-dramalar dep ataydı. Bunday birneshe janrlıq belgilerdi ózinde jámleytuǵın shıǵarmalardı ádebiyattanıwda qospaq janrlar dep te júritiledi.
Kórkem ádebiyattaǵı usınday hám basqa da janrlıq qubılıslardı úyrengen ádebiyatshı alımlar olardı ádebiyattıń tórtinshi túri dep belgilewdi usınadı. Olardıń birewleri satiranı óz aldına túr dep qarap, onı ádebiyattıń tórtinshi túri dep esaplawdı usınıs etedi¹.
Ekinshileri liro-epikalıq janrdaǵı shıǵarmalardı (poemalardı, balladalardı, tımsallardı), sonday-aq ádebiy publicistikalıq shıǵarmalardı (ocherklerdi, pamflet, felyetonlardı) ayrıqsha túrlerge jatqaradı². Al, úshinshileri bolsa, naqıl-maqallar, jumbaqlar, aforizmler, gnomalar, xokku, fard, epigramma sıyaqlı kishi janrlardı toplap, olarǵa paremiyalar dep atama berip, ádebiyattıń tórtinshi túri bolatuǵının tastıyqlaydı³. Sonıń menen birge joqarıda keltirilgen qospaq janrlardı ádebiyattıń aralıq túrleri dep, al ádebiy-publicistikalıq janrlardaǵı shıǵarmalardı (ocherk, esse h.t.b.) ádebiy túrlerge qosılmaytuǵın bólek formalar dep qabıllawdı usınatuǵın ádebiyatshılar da bar⁴. Biraq bul pikirler ele usınıslar dárejesinde turıptı. Sonlıqtan, sabaqlıqlarda, oqıw qollanbalarında janrlıq tallawlar ádebiyattıń burınǵı úsh túri tiykarında júrgizilmekte.
* * *