%збекстан республикасы жо№ары

Romantizm realistlik emes metodlardan biri bolıp, XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basındaǵı Evropa hám Amerika ádebiyatlarında qáliplesti. Romantizm ádebiyatınıń iri wákilleri Angliyada Bayron hám Shelli, Germaniyada Gofman, Franciyada Gyugo, Polshada A.Mickevich, AQShta Kuper, Longfello, Rossiyada Jukovskiy, Pushkin, Lermontov bolıp tabıladı. Bunday jazıwshılar óz dóretiwshiliginde ańlı, sanalı túrde romantizm metodın tańlap aladı, olar
romantizmdi tereń úyrenedi, onıń teoriyasın islep shıǵadı. Olar klassicizmniń qatań sheklengen estetikalıq ólshemlerin buzıp, obraz jaratıwda, janr tańlawda, syujetti paydalanıwda erkin háreket etedi. Romantizmniń baslı belgileri tómendegiler: jazıwshı óz shıǵarmasında, eń birinshi náwbette, insannıń ruwxıy umtılısların, estetik idealların, arzıw-ármanların, tilek-talapların subyektiv kózqaraslardan emocional poetikalıq til menen sáwlelendiredi. Qaharman obrazı obyektiv sharayatlar fonında yaki tariyxıy-social jaǵdaylar tiykarında súwretlenbeydi, al haqıyqıy turmıstan uzaq, kórkem shártliliklerdi kútá keń paydalanǵan halda, geyde fantastikalıq sharayatlarda súwretlenedi. Mısalı, Aleksandr Pushkinniń “Baqshasaray fontanı” poemasında Qırım xanı Gerey óziniń háremin ǵayrı jurtlardan tutqın etip ákelingen sulıwlar menen tolıqtırıp turadı. Biraq Gerey haqıyqıy muhabbattıń qanday bolatuǵının bilmeydi, ómirinde júrek sawdasına shatılıp kórmegen. Onıń ushın sulıwlar tek kóńil xoshlıǵı, hárem jarasıǵı. Kúnlerdiń kúninde xristian dinindegi Mariya degen jas hám sulıw qız musılman dinindegi Gerey xannıń háremine tutqın etip ákelinedi. Ádette, óziniń jabayı tileklerin tez qandıratuǵın Gerey bul saparı Mariyanıń aldında toqtap qaladı. Gerey ómirinde birinshi márte haqıyqıy muhabbat “keselligine” shatıladı. Gerey xannıń jabayı sezimlerge tolı júreginde hayalǵa degen hasıl sezimler, haqıyqıy muhabbat sezimleri oyanadı. Miyrim-shápaat, muhabbat sezimlerin bilmeytuǵın varvar romantikalıq rıcarǵa aynaladı.
Poemada qaharmanlar tariyxıy sharayatlar fonında obyektiv jaǵdaylarda súwretlenbeydi, al subyektiv sharayatlarda avtordıń idealları tiykarında súwretlenedi.
Shıǵıs ádebiyatınıń dástanları, ǵázzelleri, muxammesleri romantikalıq uslubta jazılǵan. Bul tuwralı belgili ádebiyat teoretigi Izzat Sultan bılay jazadı: “Orta ásirlerdegi barlıq Shıǵıs ádebiyatı romantikalıq ruwx penen suwǵarılǵan. Ferdawsiy, Xısraw Dehlawiy, Nizamiy, Rustaveli, Jamiy, Lutfiy, Nawayı hám basqa da kóp ǵana shayırlardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri bar”¹.


¹ Иззaт Султoн. Адабиѐт назарияси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1980, 370-бeт.
Olardıń dóretiwshiliginde romantizm belgileri anıq kórinedi: árman etken zaman, sharayatlar ideal etip súwretlenedi. Máselen, Nawayı “Xamsa”sında makedoniyalı Iskender ideal patsha súwretinde kórinedi. Nawayınıń “Farhad hám Shiyrin” dástanında Farhad tek ǵana shahzada emes, al ájayıp ónerler iyesi, alım, kóńli jaqsılıqqa tolı kámil insan. Shiyrin gózzal bolıwı menen birge tereń bilimlerge iye danıshpan, muhabbatına sadıq qız. Farhad penen Shiyrin ideal shahzada, ideal hayal obrazlarında kórinedi.
XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatında da romantizmniń baslı belgileri kórinedi. Ájiniyazdıń muhabbat lirikasındaǵı gózzal qız yamasa janan – romantikalıq obrazlar. (Mısalı, “Bir páriy”, “Bir janan” hám basqa da qosıqları). Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanındaǵı syujet romantikalıq principte súwretlengen. Waqıyalar, qaharmanlar uzaq ótmishte bolǵan etip súwretlenedi. Bas qaharman Gúlim ideal hayal obrazında kórinedi.
Romantikalıq súwretlew principi tek belgili bir dáwir ádebiyatına tiyisli dep waqıt ólshemi menen sheklep taslawǵa bolmaydı. Romantizm metodı realizm metodı menen qatar qollanıla beriwi múmkin, hátteki, bir jazıwshınıń hám romantikalıq, hám realistlik usıllarda jazılǵan shıǵarmaları bolıwı múmkin. Bul jazıwshınıń ózi tańlaǵan súwretlew obyektin, ideyaların qaysı dóretiwshilik metodı menen sáwlelendiriwdi tańlawına baylanıslı. Mısalı, Pushkinniń “Baqshasaray fontanı”, “Kavkaz tutqını”, “Cıganlar” poemaları romantizm metodı menen jazılǵan bolsa, “Kapitan qızı”, “Dubrovskiy” povestleri, “Evgeniy Onegin” romanı realizm metodı menen jazılǵan. Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I.Yusupovtıń “Dala ármanları” poeması, “Báhár hám sen” ǵázzeller dúrkini romantikalıq usılda jazılǵan.
Solay etip, romantizm metodı kórkem dóretiwshilikte realizm menen qatar keń qollanılatuǵın kórkem metod bolıp tabıladı.