%збекстан республикасы жо№ары

Elegiyalar yaki nalısh qosıqları. Lirika turmıstıń tek jaqtılı, kóterinki, yoshlı daqıyqaların beriw menen sheklenbeydi, al onıń kewilsiz, qarańǵı táreplerin de sáwlelendiredi. Kóp ǵana lirikalıq shıǵarmalar adam ómirindegi kewilsizlikten, sátsizliklerden tuwılatuǵın ǵamlı, hásiretli, nalıshqa tolı sezimlerdi, ruwxıy terbelislerdi, daǵdarıslardı beredi. Bunday motivtegi lirikalıq shıǵarmalardı elegiyalar dep júritedi. Sońǵı jılları qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde elegiyalardı nalısh qosıqları dep ataw úrdis bolıp kiyatır.
Sezimler eńireydi, Kókiregim ǵamlı…
Álwidaǵ aytısqan aqırǵı demler, Aqırǵı baǵıslar qıynar meni, wa-ah!... Bunda tek baxıttan kúlsin kúlgenler, Meni kúldirmey jaq bir ǵáriyp arwaq!
(Sh. Seyitov. “Ekinshi neka”).
Satiralıq lirika. Satiralıq obraz ádebiyattıń úsh túrinde de (eposta, dramada, lirikada) jaratıla beredi. Satira turmıstaǵı unamsız qubılıslardı, hádiyselerdi, waqıyalardı hám adamlardı, kóbinese, unamsız obrazlar arqalı sáwlelendiredi. Satiralıq obraz mazmun menen formanıń, turmıs penen idealdıń sáykes bolmaǵan jaǵdayların ashıq-aydın kórsetip beredi. Satiralıq lirikada turmıstıń ayırım unamsız tárepleri: jamanlıq, zulımlıq, nadanlıq, insapsızlıq, ashkózlik satiralıq pafos penen áshkaralanadı. Turmıslıq, jámiyetlik ólshemlerge, ulıwmainsanıylıq qásiyetlerge, talaplarǵa, ádep-ikramlılıq ólshemlerine sáykes kelmeytuǵın unamsız kórinisler, hádiyseler, minez-qulıqlar, is-háreketler ótkir til menen ájiwa qılınadı. Mısalı, Berdaqtıń “Kálan usta” qosıǵında on barmaǵınan óneri tamǵan sheber ustanıń jaramas peyili áshkara etiledi. Ol buyırtpashılardıń pulın alıp, biraq mútájin pitkermeydi, sózinde turmaydı, aldaydı.
Bunsha ıqrarsız bolǵanıń, Buyırarma eken alǵanıń, Ustalı el buzılǵanın, Sennen kórdik, Kálan usta.

Hámme saǵan qarar eken, Eldiń mútáji bar eken, Peyliń qapıńday tar eken, Kálan emes, yalan usta.

Lirikanı kórkem forması boyınsha bóliw dástúri de bar. Bul jaǵdayda lirikalıq shıǵarmalardıń mazmunı emes, al onıń forması esapqa alınadı. Mısalı, bántleri (strofa), qatar sanları, buwın sanları, uyqas túrleri hám basqa da qosıq ólshemleri esapqa alınadı.
Mısalı, ǵázzeller eki qatarlı bántlerden turadı, bul bántlerdi báyit dep ataydı, uyqasları: birinshi bánt a-a, ekinshisi b-a, úshinshisi v-a bolıp solay kete beredi. Hárbir báyittiń ekinshi qatarı birinshi báyitke (a-a ǵa) uyqasıp keledi. Nawayınıń ǵázzelleri usı janrdıń klassikalıq úlgisi bolıp esaplanadı. Ǵázzel aruz ólsheminde jazıladı. Qaraqalpaq ádebiyatında I.Yusupov, M.Qarabaev, Á.Ótepbergenov
ǵázzeller jazadı. Qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ǵázzeller barmaq (sillabika) ólsheminde jazıladı.
Saǵan qarashıq, basqaǵa – sır, gúmandur kózleriń, (a) Uqqanǵa quyash, uqpaǵanǵa dumandur kózleriń. (a)
Jup gáwhar peshanańdaǵı saǵan – kóz, maǵan – tilsim, (b) Biri – jeyran oynaqshıǵan, biri – jalındur kózleriń. (a)
(M.Qarabaev). Rubayı – tórt qatardan turatuǵın, juwmaqlawshı pikirdi bildiretuǵın usı 4 qatar pútin bir ǵárezsiz shıǵarma bolıp tabıladı. Uyqasları – AAAA, kóbinese,
AABA túrinde keledi. Rubayı klassikalıq poeziyada, kóbinese, filosofiyalıq temada, aruz ólsheminde jazıladı.
Rubayınıń tártibi boyınsha ol eki bólimnen: analiz hám sintezden turadı. Birinshi qatarda oy-pikir, másele beriledi, onı tezis dep ataydı, ekinshi qatarda usı tezis rawajlandırıladı. Úshinshi qatarda qarama-qarsı pikir beriledi, onı antitezis dep ataydı. Tórtinshi qatarda qoyılǵan máseleniń sheshimi, yaǵnıy oy-pikirlerdiń juwmaǵı beriledi. Bunı sintez dep ataydı. Tómendegi mısaldı usı tártip penen tallawǵa boladı.
Men dúnyaǵa keldim, kelgen menen toldı ma dúnya, Men ketermen, ketken menen sorlı ma dúnya, Topıraqtan shıǵıp jáne topıraq bolarman,
Túsindirer adam sende boldı ma dúnya.
(Omar Hayyam).