%збекстан республикасы жо№ары

Kompoziciya

Kórkem shıǵarmada waqıyalar bastan aqırına dizilip jazıla bermeydi, al jazıwshı olardı óziniń aytajaq ideyasına, sáwlelendirgen temasına, kótergen máselesine ılayıq etip jaylastıradı. Demek, kompoziciya kórkem shıǵarmanıń qurılısı degendi ańlatadı. Kompoziciya eń juwmaǵında kórkem obrazdı jaratıwǵa, kótergen máselelerdi ótkirlestirip beriwge xızmet etedi. Folklorlıq shıǵarmanıń kompoziciyası kútá ápiwayı, túsiniwge ańsat bolıp keledi. Onda waqıyalar xronologiyalıq (xronos – waqıt) tártipte jaylastırıladı. Mısalı, batırlıq dástanlarda
waqıyalar izbe-iz tártipte beriledi, bas qaharmannıń tuwılıwı, batır bolıp ósiwi, batırlıq isler kórsetiwi, eń sońında maqset-muradına jetisiwi. Biraq realistlik shıǵarmanıń kompoziciyası biraz quramalı bolıp keledi, waqıyalar waqıt tártibin, izbe-izligin saqlamaydı. Kóp nárselerge oqıwshınıń óziniń ańlawı ushın isharat etiledi. Ayırım syujetlerdiń basında-aq waqıyanıń sheshimi berilip, sońınan waqıyanıń rawajlanıwı beriliwi múmkin. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Suwıq tamshı” povestinde waqıya basınan baslanbaydı, al waqıya qashshan tamamlanıp ketken, waqıt ótip ketken. Bas personaj monshada otırıp, basına úlken bir tamshı suw tamǵanda ótken ómirin kóz aldına keltiredi. Usınnan soń waqıya súwretlenedi. Bunday kompoziciyalıq usıllar oqıwshılardıń dıqqatın awdarıw hám obrazlardıń kórkemligin kóteriw, sonday-aq baslı ideyalardı tartımlı etip beriw ushın qollanıladı. Mısalı, házirgi zamannıń belgili rus jazıwshısı Valentin Rasputin (1937-2015) óziniń “Mariyanıń pulları” povestinde syujetti qızıqlı kompoziciyalıq qurılıs penen beredi. Waqıya 1960-jıllardıń basında Sibir elatlarınıń birinde bolıp ótedi. Qarapayım kolxozshı hayal Mariyanı hadal adam dep kolxoz dúkanına satıwshı etip tayınlaydı. Esap-sanaq jumısına jetik emes Mariyanıń moynına pul túsedi. Awılı menen pul jıynasa da Mariyanıń qarızınan qutılǵanday pul toplanbaydı. Sonda Mariya qalada jasaytuǵın ǵárejetli aǵayininen qarız pul sorawǵa kúyewi Kuzmanı jiberedi. Kuzma aǵayininiń úyine kelip, esiginiń qońırawın qolları qaltırap basadı. “Házir esik ashıladı” degen sózler menen povest tamamlanadı. Aǵayini Mariya ushın qarız berdi me, bermedi me, Mariyanıń bunnan keyingi táǵdiri qanday boldı? Bul jaǵı oqıwshılarǵa jumbaq bolıp qaladı. Jazıwshı Mariyanıń táǵdirin basınan aqırına shekem beriwdi maqset etpeydi. Onıń baslı maqseti Mariyanıń táǵdirin hám onıń awılın súwretlew arqalı 1960-jıllardaǵı Sovetler elinde kolxoz awılınıń ábiger, áptada turmısın kórsetiw hám kolxoz- sovxoz dúziminiń abadan turmıs keshiriwge jaramsız ekenin, onıń túpkilikli reformaǵa (qayta qurıwǵa) mútáj ekenin kórsetiw bolıp esaplanadı.
Lirikalıq shıǵarmanıń kompoziciyası ózgeshe boladı. Onda waqıyalardıń jaylastırılıwı berilmeydi. Al, sezimler dúnyasın, ruwxıy tolǵanıslar dúnyasın jaylastırılıwı beriledi.