%збекстан республикасы жо№ары

Dialoglar arqalı personajlardıń is-háreketleriniń mánisi ashıladı. Dramalıq shıǵarmalarda dialoglar jaǵdaylardı shiyelenistiriwge, yaǵnıy dramalıq halatlardı kúsheytiwge, personajlardıń xarakterlerin ashıwǵa járdem beretuǵın tiykarǵı qurallardan bolıp esaplanadı. Dramada monologlardıń óz xızmeti bar. Monolog járdeminde personajdıń ishki dúnyası, ruwxıy halatı, tolǵanısları beriledi, nátiyjede, monolog xarakterlerdiń hár tárepleme ashılıwına járdem beredi. Epikalıq shıǵarmadaǵı monologlar oqıwǵa mólsherlengen bolsa, dramalıq shıǵarmadaǵı monologlar aktyordıń dawıslap aytıwına shaqlanadı. Dramalıq shıǵarmalarda monologlar saxnada kórsetiw múmkin bolmaǵan ruwxıy halatlardı sáwlelendiredi.
Dramanıń jáne bir ózgesheligi sonda, pyesanıń jazılıwı, hátteki, onıń baspada járiyalanıwı ele istiń yarımı bolıp esaplanadı. Pyesadaǵı kórkem til menen jaratılǵan obrazlar endigi jaǵında saxnada oyın menen kórsetilse ǵana tolıq obraz dárejesine kóteriledi. Demek, dramalıq shıǵarmalardıń ekinshi ómiri, basqasha aytqanda, haqıyqıy ómiri saxnada dawam etedi.
Eger de epikalıq yamasa lirikalıq shıǵarmalardaǵı obrazlardı kitap oqıwshı óziniń abstrakt oylaw qábileti menen kóz aldına elesletetuǵın bolsa, dramalıq obrazlar teatr saxnasında artistlerdiń rollerde oynawı arqalı tikkeley kóz benen kórip qabıllawǵa mólsherlenedi. Dramalıq shıǵarmalardıń basqa ádebiy túrlerden baslı ayırmashılıǵı da usında dep biliw kerek.
Dramada kóp qollanılatuǵın kórkem ámellerdiń biri – bul ekspoziciya. Bul ámel epikada da qollanıladı. Biraq dramada onıń paydalanılıwı kútá zárúrli. Ekspoziciya latın tilindegi expositio – túsindiriw degen sózden alınǵan. Ekspoziciya shıǵarma syujetiniń quram bólegi bolıp, onda waqıyalar bolıp ótetuǵın orınlar, shárt-sharayatlar avtor tili menen súwretlenedi, shıǵarmaǵa qatnasatuǵın personajlar menen tanıstıradı. Ekspoziciya syujetke anıqlıq kirgiziwshi, avtor ideyaların túsiniwge járdem beriwshi ámel bolıp xızmet etedi.
Epos penen lirika sıyaqlı drama da birneshe janrlıq túrlerge bólinedi. Olardıń hárbiri ózine tán janrlıq qásiyetlerge iye. Mısalı, tragediyanı alsaq, onıń basqa janrlardan ózgeshe qásiyetleri bar. Tragediyadaǵı bas qaharman ózin qorshaǵan jámiyette, óziniń jekke táǵdirinde adam jeńip bolmas konfliktler menen ayqasıp, óziniń jan dúnyasın kórsetedi, jaqsılıq ushın, ullı ideyalar ushın gúreste, kóbinese, qaza tabadı. Syujet ornı tolmas joǵaltıw, tereń qayǵı-hásiret penen tamamlanadı. Dúnya ádebiyatında Esxildiń “Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey”, Sofokldiń “Patsha Edip”, Evripidtiń “Medeya”, Shekspirdiń “Otello”, “Gamlet”, “Romeo hám Djulyetta” shıǵarmaları tragediya janrınıń haqıyqıy úlgileri bolıp tabıladı.
Dramaturgiyanıń komediya, tragediya, drama, tragikomediya, melodrama janrları bar. Olar ózine tán janrlıq qásiyetlerge hám belgilerge iye boladı.
Komediya – grekshe comos – kewilli alaman, toplım, ode – qosıq, jır. Dramaturgiyanıń bir janrı. Komediya dramaturgiyanıń eń áyyemgi hám eń keń taralǵan janrlarınıń biri bolıp tabıladı. “... komediya dep personajlardıń kemshilikleri, ázzi tárepleri, adasıwları, qátelikleri ústinen kúliwshi dramalıq shıǵarmalardı ataydı. Kúlki usılardıń hámmesine qarsı gúreste tiykarǵı qural bolıp
tabıladı”¹. Demek, komediyada waqıyalar, adam minez-qulqı kúlkili etip súwretlenedi, qaharmanlar kúlkili jaǵdaylarǵa túsip otıradı. Konflikt komediyalıq usılda sheshiledi. Komediyada kúlki, házil arqalı adamlardaǵı, turmıstaǵı, jámiyettegi kemshiliklerdi kórsetedi.
Komediya óz aldına janr sıpatında b.e.sh. VI ásirde grek ádebiyatında payda bolǵan. Antik komediyanıń tiykarın salıwshı Aristofan. Komediya sońınan antik rim ádebiyatında rawajlanǵan. Plavt, Terenciy h.t.b. komik jazıwshılar rim teatrı ushın komediyalar dóretken. Orta ásir hám Oyanıw dáwirindegi Evropa ádebiyatında kóplep komediyalar payda bolǵan. ХVII ásirdiń ekinshi yarımınan baslap komediya rus dramaturgiyasında janr bolıp qáliplesken. D.I.Fonvizin, A.S.Griboedov, N.V.Gogol, A.N.Ostrovskiy usaǵan komediya janrınıń ustaları ósip jetisken.
Qaraqalpaq ádebiyatında komediya janrı Sovet hákimiyatı jılları teatr óneriniń payda bolıwı menen birge qáliplesti. Qaraqalpaq dramaturgiyasında Á.Ótepovtıń “Teńin tapqan qız”, S.Xojaniyazovtıń “Súymegenge súykenbe” komediyaları tamashagóylerdiń dıqqat orayında boldı. Sońǵı dáwirlerde D.Aytmuratovtıń “Yalǵanshınıń isi”, K.Raxmanovtıń “Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek”, “Laqqılar emlewxanada”, “Ínjıqtıń muhabbatı”, S.Jumaǵulovtıń “Kúyewińdi berip tur”, “Ekstrasens”, Q.Mátmuratovtıń “Ómirbek hám tazsha” h.t.b. shıǵarmaları komediya janrınıń jetiskenliklerinen esaplanadı.
Tragediya – grekshe tragos – eshki hám ode – qosıq degen sózlerden. Dramalıq shıǵarmalardıń izi qayǵı menen pitetuǵın janrlıq túri. Ol, eń dáslep, áyyemgi Greciyada qudaydıń atına eshki soyıp tamasha ótkeriwge baylanıslı kelip shıqqan hám tragediyanıń ataması da “eshki” hám “qosıq” sózleriniń birikpesinen, yaǵnıy “eshki haqqında qosıq” degen maǵanadan kelip shıqqan. Áyyemgi Greciyada tragediyanıń eń rawajlanǵan dáwiri b.e.sh. V ásir bolıp esaplanadı. Sonnan berli tragediya birneshe rawajlanıw basqıshların bastan keshirdi. Onıń rawajlanıwında Esxil, Sofokl, Evripid sıyaqlı dramaturglerdiń, ásirese, inglis


¹ Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сс. 357-358.
dramaturgi Shekspirdiń roli ayrıqsha kúshli. Shekspirdiń “Gamlet”, “Romeo- Djulyetta”, “Korol Lir”, “Otello” tragediyaları pútkil dúnya ádebiyatındaǵı tragediyanıń ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı.
Tragediayalıq shıǵarmalar basqa janrdaǵı dóretpelerden ózine negiz etip alǵan konfliktleriniń oǵırı keskinligi hám tereńligi, olarda social-jámiyetlik sharayatlardıń tereń sáwleleniwi, filosofiyalıq jaqtan da oyshıllıǵı menen ayrıqsha sıpatlanıp turadı. Tragediya tariyxıy rawajlanıwdıń ayrıqsha áhmiyetli burılıs jaǵdayların ótkir hám keskin túrde sáwlelendirip otıradı. Sonıń ushın, V.G.Belinskiy tragediyanı “dramalıq poeziyanıń joqarı basqıshı, onıń gúltajı” dep bahalaǵan.
ХХ ásir qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Ernazar alakóz”, M.Dáribaevtıń “Kóklen batır”, “Árman”, J.Aymurzaevtıń “Aygúl-Abat” h.t.b. dóretpeler itibarlı tragediyalıq shıǵarmalar sıpatında belgili. Sonday-aq ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında T.Allanazarovtıń “Aydos biy”, T.Qayıpbergenovtıń “Aydos baba“ (“Mıń tillaǵa bahalanǵan gelle)” h.t.b. tragediyaları dıqqatqa ılayıq.
Drama qatardaǵı dramaturgiyalıq janr sıpatında (komediya, tragediya sıyaqlı) óz aldına orınǵa iye. “Drama (grekshe – ámeliyat, háreket) – insan xarakteri hám táǵdirin dramalıq jaǵdayda kórsetiwshi, turmıstıń quramalı demlerin qaharmanlardıń ámeliy iskerligi – háreketleri járdeminde sáwlelendiriwshi saxnalıq shıǵarma”¹. Ádebiyatshılar qaharmanlar ortasında salmaqlı hám kúshli soqlıǵısıwlar sáwlelenetuǵın, tragediya hám komediyanıń ortasında aralıq orındı iyeleytuǵın dramanıń janr sıpatında payda bolıwın, ádette, ХVIII ásir francuz aǵartıwshılıq teatrı menen baylanıstıradı². Demek, drama komediya hám tragediya janrlarına salıstırǵanda bir qansha keyinirek payda boldı. Ol ХIХ ásirde óz aldına janr sıpatında ayrıqsha rawajlandı. Dúnya ádebiaytında drama janrınıń rawajlanıwında francuz dramaturgleri Volter, Didro, J.B.Molyer, nemec dramaturgleri G.E.Lessing, F.Shiller, I.Gyote, rus jazıwshıları A.N.Ostrovskiy,
¹ Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002, 517-бет.
² Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, стр. 350.
N.V.Gogol, A.P.Chexov, ózbek jazıwshıları M.Behbudiy, Hamza, A.Sholpan, A.Fitrat hám basqalardıń dóretiwshilik xızmetleri úlken.
Dramalıq shıǵarmalarda háreket etiwshi personajlar – ádettegidey qayǵı hám shadlıqtı kewlinen keshiriwshi, sonıń menen birge tragediyalıq hám komediyalıq qaharmanlarday bir táreplemeliliginen ayrılǵan qarapayım adamlar... ХVIII ásirde payda bolǵanınan baslap ХIХ ásirdiń ortalarına shekem rus (A.N.Ostrovskiy hám onıń dawamshıları) hám shet el realist jazıwshıları (G.Ibsen) dóretiwshiliginde drama turmıslıq shıǵarmalar sıpatında rawajlandı¹. Qaraqalpaq ádebiyatında Q.Mátmuratovtıń “Bir úyde eki ómir” shıǵarması usınday kórkemlik talaplarǵa say dóretilgen.
Sonday-aq dramaturgiyada eki janrdıń qásiyetlerin ózinde birlestirgen saxnalıq dóretpeler de bar. Mısalı, buǵan tragikomediyalardı keltirsek boladı. Olar dramalıq shıǵarmalarda bir waqıttıń ishinde tragediyanıń hám komediyanıń belgilerin birlestire alǵan saxnalıq dóretpeler. Máselen, házir teatr saxnasınan orın alıp júrgen K.Raxmanovtıń “O dúnyaǵa mirát”, M.Nızanovtıń “Eki dúnyanıń áweresi” shıǵarmaları buǵan mısal bola aladı.
Melodrama dramaturgiyanıń bir janrı. Onda dialoglar, monologlar muzıka menen almasıp turadı yamasa olar qosıq túrinde muzıka járdemi menen atqarılıp baradı. Bul janrdı, kóbinese, “muzıkalı drama” degen atama menen de júrgizedi. Qaraqalpaq ádebiyatında S.Májitovtıń “Baǵdagúl”, S.Xojaniyazovtıń “Aysha”, A.Begimov hám T.Allanazarovlardıń “Gárip Ashıq” shıǵarmaları dáslepki muzıkalı dramalardan bolıp esaplanadı. Házirgi ádebiy processte K.Allambergenovtıń “Ámir Temir hám Er Edige (Ullı atlanıs)” tariyxıy muzıkalı dramasın usı janrdaǵı kórkemlik izlenislerdiń biri sıpatında bahalasaq boladı.