%збекстан республикасы жо№ары

Dramaturgiya hám teatr. Joqarıda aytıp ótilgenindey, dramaturgiya teatr menen ajıralmas baylanıslı. Dramalıq shıǵarma teatr ushın jazıladı. Dramadaǵı dialoglar, monologlar aktyorlardıń saxnada oynap, háreket etiwi barısında aytıladı, ekspoziciyalar aktyorlardıń háreket etiw sharayatın kórsetiw ushın jazıladı.


¹ Гуляев Н.А., Богданов А.Н., Юдкевич Л.Г. Теория литературы в связи с проблемами эстетики. Учебное пособие. Москва, “Высшая школа”, 1970, сc. 350-351.
Dramadaǵı konflikt saxnada xarakterdiń ashılıwın támiyinlew ushın dúziledi. Bir sóz benen aytqanda, dramalıq shıǵarmanıń haqıyqıy ómiri teatr saxnasında keshedi. Sonıń ushın da, Aristotel dramanı is-háreketke elikleytuǵın shıǵarma, oy- pikirdi bayanlaw arqalı emes, qıymıl-háreketler arqalı beretuǵın shıǵarma dep ataydı¹.
Al, V.G.Belinskiy bolsa dramanıń teatr menen baylanısın tómendegishe sıpatlaydı: “Dramatikalıq poeziya (shıǵarma) saxna ónerisiz shontıq bolıp qaladı: adamdı tolıq túsiniw ushın onıń qalay háreket etetuǵının, sóyleytuǵının biliw azlıq etedi, sonıń menen birge onıń qalay háreket etetuǵının, qalay sóyleytuǵının, qalay sezetuǵının kóz benen kóriw kerek hám qulaq penen esitiw kerek”². Bunday sıpatlarǵa iye shıǵarma dóretiw ushın dramturgtıń jazıw uqıbına, ádebiy bilimlerge iye bolıwı ele jetkiliksiz. Ol saxna óneriniń sırların da biliwi tiyis. Kóp ǵana ullı dramaturgler teatr menen baylanıslı bolǵan. Mısalı, dúnya dramaturgiyasınıń klassigi Vilyam Shekspir teatrda aktyor hám rejissyor bolıp islegen. Teatr menen óz-ara baylanısta bolǵan dramaturgler drama jazıw barısında belgili teatr qánigelerinen másláhátler alıp turǵan. Belgili qaraqalpaq dramaturgleri T.Allanazarov, S.Xojaniyazov teatrda rejissyor, J.Aymurzaev aktyor bolip islegen, T.Seytjanov, P.Tilegenov teatr menen tıǵız baylanısta bolǵan, házirgi dramaturglerden Q.Mátmuratov teatrda ádebiy másláhátshi bolıp islegen. Dramaturglerdiń teatr menen bunday tıǵız baylanısları olardıń dramalıq shıǵarmalarınıń tabıslı bolıwın támiyinlegen. Sebebi, olar ádebiy bilimlerden tısqarı saxna sırların da jaqsı ózlestirgen.
Olay bolsa, dramanı ózine ǵárezli etip baylap qoyǵan teatr qanday óner? Onıń qanday sırları bar?
Teatr – bul birneshe kórkem ónerlerdiń bir ónerge qosılıp háreket etiwinen jaralǵan sintetikalıq (qospaq) óner. Onda oyın kórsetiw (aktyorlıq) ónerinen baslap, rejissyorlıq, súwretshilik (dekoraciya), muzıka, xoreografiya ónerleri, sonday-aq texnikalıq ónerler: jarıq beriw, saxnanı bezew, grimlew, kostyum tańlaw
¹ Тимофеев Л.И., Tураев С.В. Словарь литературоведческих терминов. M., “Просвещение”, 1974, стр. 70.
² Белинский В.Г. Собр. соч. в 3-x томах. T. 2. Moсквa. ГИХЛ, 1948, стр. 351.

2. 
   jámlenedi hám olardıń barlıǵı dramalıq (ádebiy) shıǵarmanı saxnaǵa kóshirip, janlı kórsetiw ushın xızmet qıladı. Sonıń ushın da, teatr – sintetikalıq óner.
   

Birinshi náwbette, teatr – saxna óneri, yaǵnıy is-háreketti, qıymıl- qozǵalıslardı kórkem sóz benen bir qosıp beretuǵın óner. Bul háreketlerdi saxnada aktyor atqaradı. Aktyorlar dramadaǵı personajlardı saxnada qayta “tiriltip” jańa obrazlar jaratadı. Saxnadaǵı obrazlar ádebiy obrazlar tiykarında jaratıladı. Degen menen, saxnadaǵı shıǵarma ádebiy shıǵarmanıń anıq kóshirmesi emes, al ádebiy shıǵarmanıń tiykarında jaratılǵan jańa kórkem óner shıǵarması. Sonlıqtan, dramaturgiya hám teatr bir-birin tolıqtırıp turadı, olar birinen biri ǵárezli. Teatr óneriniń rawajlanıwı menen onnan opera, balet sıyaqlı ónerler ósip shıǵadı. Operada atqarıwshılıq (qosıq hám muzıka) óneri, balette muzıka hám xoreografiya ónerleri jetekshilik etken menen, bári bir olar da obraz jaratıwda ádebiy tekstke tiykarlanadı. Opera hám baletke arnalǵan ádebiy tekstti libretto dep ataydı.
Dramaturgiya házirgi dáwirde teatrdan basqa kino ónerinde, telekórsetiw (teleteatr), radioesittiriw ónerlerinde ádebiy tiykar bolıp qatnasadı. Sebebi, bul kórkem ónerler texnikalıq qurallar hám usıllar menen qanshelli támiyinlense de, obraz jaratqanda bári bir kórkem-ádebiy tekstke tiykarlanadı. Bul ónerlerdegi dramalıq tekstlerdi scenariy dep ataydı (kinoscenariy, radioscenariy, telescenariy). Kinematografiya texnikalıq progresstiń nátiyjesi sıpatında XIX ásirdiń aqırında payda bolǵan. Ol teatrǵa salıstırǵanda jáne kóbirek ónerlerdiń sintezinen (qospaǵınan) dórelgen óner. Teatrǵa qaraǵanda kóp ǵana texnikalıq jetiskenliklerdi keń qollanadı hám oǵada kóp sanlı tamashagóylerdi ózine qarata aladı. Kino óneri teatrǵa qaraǵanda waqıyalardı, sharayatlardı sáwlelendiriwde sheklenbegen keń múmkinshiliklerge iye. Demek, onıń tamashagóylerdi qızıqtırıwda, ózine
jámlewde teatrǵa qaraǵanda kóp artıqmashlıǵı bar.