%збекстан республикасы жо№ары

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1. 
   Drama termininiń mánisi?
   
2. 
   Dramanıń janrlıq qásiyetleri?
   
3. 
   Dramanıń janrlarǵa bóliniwi haqqında túsinik beriń.
   
4. 
   Komediya janrı tuwralı ne bilesiz?
   
5. 
   Tragediya janrı tuwralı ne bilesiz?
   
6. 
   Dramaturgiyanıń drama janrı haqqında túsinik beriń.
   
7. 
   Dramaturgiya hám teatrdıń óz-ara baylanısı tuwralı qanday túsinikke iyesiz?
   
8. 
   Scenariy degenimiz ne?
   
9. 
   Miniatyura qanday janr?
   
10. 
    Intermediya haqqında túsinik beriń.
    

7-tema. KÓRKEM SHÍǴARMANÍŃ SYUJETI, KONFLIKTI HÁM

KOMPOZICIYASÍ

Jobası:

1. 
   Syujet tuwralı ulıwma túsinik.
   
2. 
   Klassikalıq syujet hám onıń elementleri: ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı, waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń kulminaciyası, waqıyanıń sheshimi (final).
   
3. 
   Syujetten tısqarı (tiykarǵı syujetke kirmeytuǵın) elementler: prolog, epilog, járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar, detallar, portretler, lirikalıq sheginisler.
   
4. 
   Konflikt haqqında ulıwma túsinik. Konflikt (qarama-qarsılıq) shıǵarmanıń syujetin rawajlandıratuǵın kórkem usıl. Personajlar arasındaǵı konflikt. Jámiyetlik toparlar, qatlamlar arasındaǵı konflikt (jekke hám jámiyetlik konfliktler).
   
5. 
   Lirikalıq shıǵarmadaǵı syujet hám konflikt. Lirikalıq qaharman menen sırtqı ortalıq arasındaǵı konflikt.
   
6. 
   Kompoziciya tuwralı ulıwma túsinikler.
   

Tayanısh sózler: syujet, klassikalıq syujet, ekspoziciya, waqıyanıń baslanıwı, waqıyanıń rawajlanıwı, waqıyanıń shıńı (kulminaciya), waqıyanıń sheshimi (final); syujetten tısqarı elementler: prolog, epilog, járdemshi (qaptal) syujetler, epizodlar, detallar, portretler, lirikalıq sheginisler; konflikt, lirikalıq shıǵarmalardaǵı konflikt hám syujet, kompoziciya.

Syujet francuzsha “nárse”, “mazmun” degendi ańlatadı, kórkem shıǵarmalarda obraz jaratıw ushın qollanıladı. Syujet – bul kórkem shıǵarmada

súwretlenetuǵın waqıyalardıń, hádiyselerdiń, sonday-aq personajlardıń is- háreketleriniń belgili bir tártipke túsken dizimi yamasa jıynaǵı.
Jazıwshı personajlardıń obrazın jaratıw ushın syujetti paydalanadı. Syujettiń rawajlanıwı arqalı personajlardıń is-háreketleri kórinedi, olardıń kelbeti, xarakteri ashıladı. Mısalı, T.Qayıpbergenovtıń “Qaraqalpaq qızı” romanında syujet birneshe baǵdarda rawajlanadı. Bas qaharman Jumagúl – syujettiń oraylıq tulǵası. Tiykarǵı waqıyalar usı Jumagúlge qatnaslı rawajlanadı. Basqa personajlardıń xarakterleri (mısalı, Turımbettiń, Gúlbiy kempirdiń xarakterleri h.t.b.) Jumagúlge qatnaslı ashıladı. Syujet barlıq waqıtta bir formada, bir baǵdarda rawajlana bermeydi. Ol mudamı ózgeriwde boladı. Folklorlıq dóretpelerde hám klassikalıq ádebiyatlardaǵı syujetlerde waqıyalar menen personajlar, kóbinese, bir tártipte, izbe-iz, basqıshpa- basqısh rawajlanadı. Olarda waqıt penen waqıyalardıń izbe-izligi saqlanıp baradı. Bunday syujetlerde waqıyanıń hárbir basqıshın belgileytuǵın elementleri, bólekleri boladı. Syujet qarama-qarsı keyiptegi, kózqarastaǵı personajlardıń is-háreketleri arqalı rawajlanadı, yaǵnıy konflikt arqalı rawajlanadı. Syujettegi usı konflikttiń baslanıwı waqıyanıń baslanıwı dep ataladı. Mısalı, “Qaraqalpaq qızı” romanında Záripbaydıń óz qızı Jumagúldi anası menen qosıp úyden quwıp jiberiw epizodı syujettiń (waqıyanıń) baslanıwı bolıp tabıladı.
Waqıya baslanǵan soń onıń hár tárepleme ósip barıwı, personajlar arasında konflikttiń keskinlesiwi waqıyanıń rawajlanıwı dep ataladı. Waqıya rawajlanıp shegine jetedi. Bunı syujettiń shıńı yamasa kulminaciyası dep ataydı.
Waqıyanıń rawajlanıwı shıńına jetken soń personajlardıń qarama-qarsılıǵı (konflikt) hár qıylı formalarda sheshiledi. Bunnan soń syujetti rawajlandırıwǵa, dawam etiwge zárúrlik bolmay qaladı. Bunı syujettiń sheshimi yamasa final dep júritedi. Bul klassikalıq syujettiń sıpatlaması.
Syujet iliminde syujetten tısqarı elementler degen túsinik bar. Geyde syujetler baslı waqıyalarǵa tikkeley baylanıspawı múmkin, biraq syujettiń rawajlanıwına, obrazlar jaratıwǵa belgili dárejede tásir jasawı múmkin. Bunday syujetlerdi qaptal syujetler yamasa járdemshi syujetler dep atawǵa boladı. Aytayıq, epikalıq shıǵarmanıń basında gezlesetuǵın prolog, kirisiw bólimleri,
ortasında ushırasatuǵın qıstırma syujetler, epizodlar, lirikalıq sheginisler, shıǵarmalardıń ayaǵında ushırasatuǵın epilog, sońǵı sóz h.t.b. tiykarǵı syujetke kirmeydi, oǵan járdemshi bolıp xızmet etedi. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında avtor shıǵarmanı qalay jazǵanın, ol tuwralı óziniń jekke oy-pikirlerin beredi. Bular syujetke tikkeley enisip ketpeydi, ol ózinshe ajıralıp turadı. Bul bólimdi ádebiyattanıw termini menen kirisiw yamasa prolog dep atawımız múmkin. Dástannıń ortasında avtor, Záriwdiń basınan keshken qorlıqlı waqıyaların onıń tilinen bayanlaydı. Bul da tiykarǵı syujetke tikkeley baylanıspaydı. Bul syujet Aqmaq patsha obrazın tolıqtırıw ushın hám jaqsılıq penen jamanlıq, miyrim- shápáát hám zulımlıq tuwralı avtordıń oy-pikirlerin tereńletiw ushın xızmet etedi. Bul syujet qosımsha yamasa járdemshi syujet dep ataladı. I.Yusupovtıń “Aktrisanıń ıǵbalı” poemasınıń ortalarında teatr tuwralı hám jas aktrisanıń táǵdiri tuwralı avtordıń monologi (lirikalıq sheginis) bar. Ol tiykarǵı syujetke baylanıspaydı, al Arıwxannıń, Ábdiramannıń obrazların tolıqtırıw ushın xızmet etedi. Demek, lirikalıq sheginisler de syujetten tısqarı elementlerge kiredi.
Sonı da aytıw kerek, lirikalıq shıǵarmalarda da geyde syujet qollanıladı. Lirikalıq syujette epikalıq obraz jaratılmaydı. Lirikadaǵı syujet hár qıylı lirikalıq sezimlerdi oyatıw ushın xızmet etedi. Muńlı yamasa kóterińki, túńiliw yamasa súysiniw usaǵan estetikalıq sezimlerdi beriw ushın túrtki bolıp xızmet etedi. Mısalı, I.Yusupovtıń “Keshki ińirde urıqlıqtan” dep baslanatuǵın qosıǵında kishkene syujet bar. Qosıqta lirikalıq qaharman kishkene bala obrazında kórinedi. Onıń ájapası boy jetken qız aq boz atlı jigitti qosıq etip aytıp júredi. Bir kúni qawın atızda qız kúndegiden ózgeshe, kewli buzılǵan, kózi jaslı halda otıradı. Usı máháli jiydeliktiń artında attıń kisnegen sesti esitiledi. Qız asıǵıs túrde kóziniń jası menen úkesin súyip, meni umıtpa dep qolına bir alma beredi hám sol aq boz atlı jigitke mingesip qashıp ketedi. Úkesi izinde jılap qaladı, almasın ılaqtırıp jiberedi.
Qosıqtaǵı kishkene syujetten izbe-iz rawajlanatuǵın epikalıq waqıyanı izlewdiń keregi joq, syujet oqıwshıda lirikalıq sezimlerdi oyatıw ushın xızmet etedi. Qosıqta syujet arqalı lirikalıq qaharmannıń ishki sezimleri, ruwxıy
jaǵdayları, kewil daǵdarısları sheber beriledi. Demek, syujet bul qosıqta lirikalıq sezimlerdi oyatadı.
Kórkem shıǵarmada syujetti rawajlandırıwda konflikt (qarama-qarsılıq) áhmiyetli orın tutadı. Konflikt latın sózinen alınǵan bolıp, soqlıǵısıw degen mánisti bildiredi. Konflikt kórkem shıǵarmalardaǵı personajlardıń qarama- qarsılıǵın yamasa personajlar toparları arasındaǵı qarama-qarsılıqtı, sonday-aq personaj benen sırtqı ortalıq arasındaǵı qarama-qarsılıqtı ańlatadı. Hárqanday syujet konflikt bolmasa rawajlanbaydı. Mısalı, Berdaqtıń “Aqmaq patsha” dástanında Gúlim menen Aqmaq patsha arasındaǵı konflikt waqıyanı rawajlandırıp baradı. “Qaraqalpaq qızı” romanında Jumagúl menen qáyin enesi arasındaǵı konflikt waqıyanı qızıqlı etip beriwde tásirin tiygizedi. Jumagúldiń obrazı, onıń qáyin enesiniń hám kúyewi Turımbettiń obrazları usı konflikt arqalı ashıladı. Sonday-aq usı romanda jámiyetlik toparlar arasındaǵı konflikt bar. Bir jaǵınan Dúysenbay hám onıń tárepdarları, ekinshi jaǵınan Jumagúl hám onıń tileklesleri konfliktke túsedi. Sebebi, olardıń mápleri, dúnyaǵa kózqarasları bir-birine qayshı keledi. Jumagúl hám onıń tárepdarları jańa zaman ushın, hayal-qızlar huqıqı ushın gúresedi, al olardıń qarsılasları hayal-qızlardıń huqıqın, ar-namısın, máplerin moyınlamaydı, kózge ilgisi kelmeydi.
Lirikalıq shıǵarmalarda da konflikt bar. Biraq ol epikalıq hám dramalıq shıǵarmalardaǵıday waqıyanıń izbe-iz, basqıshpa-basqısh rawajlanıwı arqalı, yaǵnıy syujettiń rawajlanıwı arqalı kórinbeydi, al, kóbinese, lirikalıq qaharman menen sırtqı ortalıq, sırtqı dúnya arasındaǵı qarama-qarsılıqlar arqalı kórinedi. Mısalı, Ájiniyazdıń “Dáwran bolmadı” qosıǵında lirikalıq qaharman óziniń táǵdirine nalısh etedi. Ol ózin tillá sazǵa megzetedi, biraq onı shertetuǵın maman bolmaydı, ózin alǵır qusqa megzetedi, biraq onı baplaytuǵın qálpesi, sayadı (ańshısı) bolmaydı. Qırman alsa samal espeydi. Kárwan kelse júgi bolmaydı, ya watan tapsa elatı joq. Bul jerde lirikalıq qaharman sırtqı dúnyaǵa, jámiyetke, turmısqa qarsı narazılıq bildiredi, jekke táǵdirine nalıydı. Olar arasında konflikt kórinedi. Bunı lirikalıq konflikt dese boladı.
Konflikt geyde “kolliziya” degen termin menen de júritiledi. Kórkem konflikt tariyxında burınǵı sovet ádebiyatında 1940-jıllardıń aqırı hám 1950-jıllardıń baslarında “konfliktsizlik teoriyası” degen tendenciya (aǵım) ústemlik etti. Bul aǵımnıń túsinigi boyınsha sovet jámiyeti bir-biri menen tilekles klasslardan (jumısshılar hám diyxanlardan) jáne zıyalılar qatlamınan turadı. Olardıń maqsetleri bir (socialistlik jámiyet qurıw) bolǵanlıqtan, aralarında antagonistlik (hesh kelisimge kelmeytuǵın) qarama-qarsılıqlar joq. Demek, kórkem ádebiyatta da keskin konfliktler sáwlelendirilmewi tiyis. Kóplegen jazıwshılar “konfliktsizlik teoriyası”nıń usınday tiykarsız túsinigin qabıllap, onı basshılqqa alıp shıǵarmalar jazdı. Mısalı, qaraqalpaq jazıwshılarınan usı dáwirde “konfliktsizlik teoriyası”nıń tásiri menen J.Aymurzaev “Erbay batır”, X.Seyitov “Jarısqan jaslar”, B.Qayıpnazarov “Palwanbek”, “Bir kolxozda” poemaların, T.Nájimov “Jańa jer ústinde bayraq”, S.Xojaniyazov “Aq altınlı atızdıń adamları” povestlerin jazdı, basqa da bir qatar dramalıq hám lirikalıq shıǵarmalar dóredi. Olarda qaharmanlar ayrıqsha irkinishke ushıramay-aq turmıslıq, jámiyetlik qıyınshılıqlardı ańsat jeńip kete beredi, dramalıq yamasa lirikalıq qaharmanlar ruwxıy tolǵanıslardı yamasa ruwxıy daǵdarıslardı kewilde keshirmeydi.
Negizinde, “konfliktsizlik teoriyası” ádebiyattıń, sonıń ishinde syujettiń kórkemligin tómenletip, personajlardıń obrazların kútá ápiwayılastırıp jiberedi. Sonlıqtan, “konfliktsizlik teoriyası” 1950-jıllardıń ortalarınan baslap óz tásirin joǵalttı.