%збекстан республикасы жо№ары

Dir-dir silkindi jer!

Gúrs-gúrs! Parsh-parsh! Gúrtildiler!...

Jarq-jurq, jarq-jurq…
(Shawdırbay Seyitov. “Qıyal atawı”).
Bul mısalda jazıwshı seslik eliklewlerdi qollanıw arqalı jer ózlestiriw sıltawı menen gózzal tábiyattı jónsiz qurtıwshılar hám tábiyat qorıqshıları arasındaǵı keskinlesken jaǵdaydı (keskin konfliktti) kórkem súwretlep beredi.
Kórkem shıǵarmada avtor personajdıń túrli keypiyatın beriw, onıń xarakterindegi ózgerislerdi tolıq kórsetiw ushın jazıwda bir kontekstte bir sózdi hár túrli fonografik (seslerdi sozıp aytıw yaki bir sózde bir sesti sanalı túrde arttırıp jazıw) kórinislerde isletedi.
Rus ilimpazı N.S.Trubeckoy «Til sesleriniń ózgeriske ushırap aytılıwı adamnıń psixologiyalıq jaǵdaylarına baylanıslı»¹ dep atap kórsetse, qaraqalpaq ilimpazı A.Bekbergenov kórkem shıǵarma tilindegi bunday fonetikalıq qubılıslardı, yaǵnıy sózdiń buzılıp аytılıwın shıǵarmа оbrazlılıǵı ushın paydalanılıwı múmkin dep tastıyıqlaydı². Ózbek ádebiyatshısı D.Quranov sózlerdiń bunday “normadan shıǵınıp” aytılıw qubılısın, birinshiden, dáwir ruwxın sáwlelendiriw ushın, ekinshiden, orın koloritin beriw ushın, úshinshiden, personaj tilin individuallastırıw ushın, tórtinshiden, súwretlew predmetine múnásibetlerdi sáwlelendiriw ushın qollanıladı³ dep keltiredi. Usınday kórkem-estetikalıq maqsetlerge bola ádebiy shıǵarmalarda tildegi túpkilikli sózler hár qıylı fonetikalıq ózgerislerge ushırap qollanıladı. Máselen, Sh.Seyitovtıń «Shırashılar» romanında bunday qubılıs eshekli Esjan ǵarrını ortaǵa alǵan aǵalı-inili Aman menen Orazdıń sırtınan ańlıp kiyatırǵan Ǵarlınıń obrazın onıń óziniń ishki oyları arqalı ashıwda tómendegishe sheber qollanılǵan:
“Bul dúnya men ushın alaqannan da tar, qurıp qalǵan dúnya!.. – Sarsıldı jigit.
– Maǵan endi tınısh jasaw joq, biytárep jasaw jo-oq! Áshirdiń ólimi kútedi meni, Áshirdi-ińń!.. Sárdardıń wádesi qáne, úylendirgeni qáne! Mınaw ǵarrınıń qızın hám men túwe ózinen de qızǵanıp, Aǵajan iyshanǵa inam etpekshi!.. Bizge yar


¹ Трубецкой Н.С. Основы фонологии. 2-е издание. Москва, “Апсект Пресс”, 2000. стр. 24.
² Бекбергенов А. Кӛркем шығарма тилин үйрениўдиң айырым мәселелери. ∕∕ “Әмиўдәрья”, 2003, № 5-6, 122- б.
³ Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. Darslik. Toshkent, “Navoiy universiteti”, 2018, 261-262-bb.