Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

 I.Yusupovtıń ádebiy sın maqalalarında ádebiy baylanıs máseleleri 
Qaraqalpaqstanda 1976-jılı noyabr ayında bashqurt ádebiyatı hám iskusstvosı kúnleri, 
1980-jılı avgust ayında tatar ádebiyatı hám iskusstvosı kúnleri, 1983-jılı avgust ayında Da
ǵıstan 
ádebiyatı hám iskusstvosı kúnleri h.t.b. ótkerildi. Nátiyjede tatar, bashqurt, ázerbayjan jazıwshı-
shayirlarınıń antologiyalıq toplamları, 
Ǵ.Toqay, M.Kárim, R.Gamzatov sıyaqlı shayirlardıń jeke 
toplamları qaraqalpaq tilinde jarıq kórdi. Toplamlarda kórkem sóz iyeleriniń shı
ǵarmaları óz 
xalqı arasında qanday áhmiyetke iye bolsa, olardı jazıwshı-shayirlarımız qaraqalpaq tiline 
awdarıp sol dárejede jetkerip berdi.
Qaraqalpaq ádebiyatında ádebiy baylanıslardıń rawajlanıwına basqalar menen bir qatarda 
I.Yusupov óziniń kórkem awdarmaları hám sın maqalaları menen úlken úles qostı. Sınshınıń 
gazeta-jurnallarda, toplamlarda jazıl
ǵan sın maqalalarınıń áhmiyeti sonnan ibarat, olarda sóz 
etilip atır
ǵan xalıqtıń tek ádebiyatı emes, al tariyxı, geografiyası haqqında da maǵlıwmat 
1
Бердақ. Сайланды шығармалары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1997, 5-12-бетлер. 
2
«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 1997, 19-август. 
3
Белинский В.Г. Танланган асарлар. Тошкент, Ўздаврнашр, 1955, 184-бет. 
4
«Әмиўдәрья» журналы. 1967, №11, 13-19-бетлер. 
5
«Әмиўдәрья» журналы. 1980, №11, 5-15-бетлер. 

---

54 
beriledi. 
Tatarstan ádebiyatı hám iskusstvosı kúnleriniń Qaraqalpaqstanda ótkeriliw múnásibeti 
menen (1980jıl avgust) «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen «Tatar shayirları» (Nókis, 1980) atlı 
antologiyalıq toplam basılıp shiqtı. Bul kitapta J.Aymurzaev, I.Yusupov, T.Jumamuratov, 
G.Esemuratov, B.Qayıpnazarov, B.Ismaylov, D.Aytmuratov, T.Mátmuratov hám basqalardıń 
awdarmaları tiykarında 40 tan aslam tatar shayirlarınıń lirikalıq shı
ǵarmaları orın alǵan. Toplam 
I.Yusupovtıń «Er júrekli sulıw janlı poeziya»
1
atlı al
ǵı sózi menen ashıladı. Maqalada tuwısqan 
tatar ádebiyatınıń kórnekli wákilleri, olardıń shı
ǵarmaları haqqında qaraqalpaq oqırmanlarına 
jaqınnan tanıstıradı.
I.Yusupovtıń usınday bahalı pikirlerin úyrene otırıp, xalıqlar arasında
ǵı ádebiy 
baylanıslardıń rawajlanıwında sheber awdarmashılardıń, sınshılardıń xızmeti de joqarı ekenligin 
bayqaw
ǵa boladı. Eger belgili bir xalıqtıń súyikli shayir hám jazıwshılarınıń qunlı shıǵarmaların 
sóz marjanın tanıytu
ǵın dilmashlar awdarsa ǵana qabıl etetuǵın xalıq ta sol jazıwshı shayirlardı, 
olardıń shı
ǵarmaların oqıy otırıp, ózleriniń súyikli shayirlarına aylandıradı. 
Maqalanıń soń
ǵı bóliminde I.Yusupov tatar xalıq awız eki tvorchestvosınıń qaraqalpaq 
folklorı menen bir qansha janrlarda tamırlas ekenligine dıqqat awdaradı. 
Tatar xalıq awız eki dóretpeleri menen qaraqalpaq folklorı arasında
ǵı jaqınlıq ásirese, 
naqıl-maqallarda ayqın kórinedi. Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretiwshiliginde «Sheshingen 
suwdan taymas», «Hónerliniń qolı altın», «Ayırıl
ǵandı ayıw jer, bólingendi bóri jer» «Háreketke 
bereket» sıyaqlı naqıl-maqallar tatar folklorında da ushırasadı. 
Bunnan basqa tatar shayirı 
Ǵ.Toqaydıń shıǵarmalar toplamı «Qaraqalpaqstan» baspası 
tárepinen B.Ismaylov, Ó.Xojaniyazov, I.Yusupovlardıń awdarmaları tiykarında 1960-jılı basılıp 
shı
ǵarılǵan edi. Kitaptıń alǵı sózi retinde I.Yusupovtıń «Tatar poeziyasınıń quyashı»
2
atlı 
maqalası berilgen. 
Sonday-aq 
Ǵ.Toqaydıń tatar poeziyasınıń quyashı bolıwında xalıqlar arasındaǵı ádebiy 
baylanıstıń shayirdıń dóretiwshiligine tásir jasa
ǵanlıǵın tómendegi qatarlar arqalı jetkerip beredi

«Toqaydıń baxtına kóre onıń biyik shıń
ǵa órmelewine jol siltewshi mayak bar edi. Bul - Rossiya 
boldı. ..Ol Pushkin menen Lermontovtı shın júrekten súye bildi, olardan úyrendi, mine, Toqaydıń 
kúshliliginiń bir sırı usında boldı. Ol Tolstoydan, Jukovskiyden, Krılovtan úyrendi». 
Sonday-aq I.Yusupov bashqurt hám qaraqalpaq xalıqlarınıń ádebiy baylanıslarınıń 
rawajlanıwında óziniń kórkem awdarmaları hám sın maqalaları menen úles qostı.
1976-jıldıń noyabr ayında Qaraqalpaqstanda ótkerilgen bashqurt ádebiyatı hám 
iskusstvosınıń kúnleri qaraqalpaq-bashqurt ádebiy baylanısın jańa basqıshqa kóterdi. Usı 
múnásibet penen «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen bashqurt shayirlarınıń lirikalıq 
shı
ǵarmaları orın alǵan «Bashqurttıń baxıt qosıǵı» atlı antologiyalıq toplamı basıp shıǵarıldı. 
Bunda I.Yusupovtıń «Aq edil boyınıń azamatlıq hawazı»
3
atlı al
ǵı sózi orın alǵan. Bul maqalada 
sınshı bashqurt xalqınıń ádebiyatı menen birge, onıń tariyxın da tereń ózlestirgen tul
ǵa sıpatında 
kórinedi.
«Qaraqalpaqlar menen bashqurtlar, dep jazadı I.Yusupov,-ertede Edil-Jayıq aralarında gá 
aralasıp, gá qońıslasıp jasap júrgen. Olardıń ata-teginde de pecheneg-oguz, qıpshaq qáwimleriniń 
sheriklesligi bar, tilimizde úrp-ádet dástúrlerimizde o
ǵada kóp ortaqlıq seziledi. 1773-1775-
jıllarda
ǵı Pugachev basqarǵan, bashqurtlardıń batır kósemi Salawat Yulaev qatnasqan diyxanlar 
kóterilisine qaraqalpaqlardan da qatnasqanı jóninde tariyxıy ma
ǵlıwmat bar». 
Bashqurt xalıq shayirı, Mámleketlik sıylıqlardıń laureatı ataqlı jazıwshı M.Kárimniń 
qosıqları, «Ay tutıl
ǵan aqshamda» pesası, «Salawat» dramalıq poeması avtordıń atap ótkenindey 
biziń elimizden tısqarı basqa xalıqlar
ǵa da málim. Qaraqalpaq tilinde M.Kárimniń lirikalıq 
shı
ǵarmaları hám «Qara nóser» poeması orın alǵan. «Tırnalar qaytqanda» atlı tuńǵısh toplamı 
«Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1977-jılı shı
ǵarılıp, onda I.Yusupovtıń «Nurlı tamshılar»
4
1
Татар шайырлары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1980, 5-14-бетлер.
1
2
Ғ.Тоқай. Шығармалары. Нөкис, ҚМБ. 1960, 3-6-бетлер.
3
Башқурттың бахыт қосығы.Нөкис, «Қарақалпақстан», 1976, 5-8-бетлер. 
4
Мустай Кәрим. Тырналар қайтқанда. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1977. 

---

55 
degen atamada al
ǵı sózi berilgen. Shayir M.Kárimdi óziniń ruwxıy ustazı sıpatında tilge aladı. Ol 
jaslayınan-aq M.Kárimniń shı
ǵarmaların «quwıp júrip» oqıǵan.
Sonday-aq Ázerbayjan shayirlarınıń shı
ǵarmaların xalqımızǵa tanıstırıwda I.Yusupovtıń da 
xızmeti joqarı. Ázerbayjan shayirlarınıń lirikaları orın al
ǵan antologiyalıq toplam-»Xazar 
samalları» jazıwshı-shayirlarımızdıń awdarmaları tiykarında qaraqalpaq tilinde shı
ǵarıldı. 
Toplam I.Yusupovtıń «Ruwhı bálent poeziya»
1
al
ǵı sózi menen ashıladı. Sınshı bul maqalasında 
Ázerbayjan poeziyası haqqında ayta otırıp, pútkil xalıqlıq poeziya
ǵa baha beredi. «Xalıqtıń 
kimligin, jan-sezim sulıwlı
ǵın, onıń qanday árman-tilek penen jasaytuǵının bilgiń kelse, onıń ana 
topıraq tábiyatınan lázzet al
ǵıń kelse, eń áwele sol xalıqtıń poeziyasın oqısań boladı. ...Poeziya 
xalıqtıń sap hújdanı haqqında, qúdiretli jáne de názik janlı muhabbatı tuwralı, xalıqtıń biyik oy-
ármanları, insanıy ullılı
ǵı jóninde saǵan tereń isenim hám zawıq penen jırlap beredi». 
1983-jıldıń avgust ayında Qaraqalpaqstanda Da
ǵıstan ádebiyatı hám iskusstvosı kúnleri 
ótkerildi. Bul xalqımızdıń Da
ǵıstan ádebiyatı menen jaqınnan tanıs bolıwına, solay etip, eki xalıq 
arasında
ǵı ádebiy baylanıslardıń ele de rawajlanıwına jol ashıp berdi. Noǵay folklorın hám jazba 
ádebiyatın xalqımız
ǵa tanıstırıwda I.Yusupovtıń ornı girewli. Bul haqqında Q.Maqsetov bılay 
jazadı: «1969-jılı Moskvada no
ǵay tilinde «Noǵay xalıq jırları» degen at penen basılıp shiqqan 
kitaptıń qaraqalpaq tilinde awdarılıp basılıwı úlken is boldı. Kitaptı qaraqalpaq tiline awdar
ǵan 
hám al
ǵı sóz jazǵan Qaraqalpaqstan xalıq shayirı I.Yusupov».
2
Ilimpazdıń pikirine anıqlıq kiritken halda sonı aytıp ótiw kerek, I.Yusupovtıń bul miyneti 
«No
ǵay tolǵawları» atamasında «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1975-jılı shıǵarılıp, onda 
avtordıń «Ha No
ǵayım, Noǵayım!»
3
atlı al
ǵı sózi berilgen. Maqalada Noǵaylar menen 
qaraqalpaqlardıń túp atası bir bol
ǵanlıǵı, «ertede olar Edil, Jayıqtan birge suw iship, bir 
shańaraqtan tútin tútetken enshiles tuwısqanlar» ekenligi kórsetilgen. 
Maqala sońında avtor no
ǵay jırların qaraqalpaq tiline awdarıwda olardıń poetikalıq hám til 
ózgesheliklerin tolıq saqlaw
ǵa itibar bergenligin ayta kelip, eki xalıq jırlarınıń uqsaslıqlarına 
hám ayırmashılıqlarına talqı isleydi. 
Sonday-aq I.Yusupovtıń 1982-jılı Ámiwdárya jurnalında «Shólde tuwıl
ǵan Noǵayman»
4
kishi kólemli maqalası járiyalandı. Onda Qarashay-Sherkes avtonomiyalı oblastında jasawshı 
no
ǵaylardıń ataqlı jazıwshı shayirları hám ilimpazları-Súyin Qapaev, Magomet Kerimov, 
Ajdawıt No
ǵay, Áshim Sıyqalievler haqqında maǵlıwmat beriledi. Maqala keyninde avtordıń ózi 
awdarmala
ǵan noǵay shayirı Súyin Qapaevtıń «Men jasayman ózimshe», «Aqlay alsam sol attı», 
«Kúnlerim ótip baradı», «Ólshemsizdey bul ómir», «Sen xalqım», «Ay
ǵabaǵar», «Noǵay shay», 
«Taw tıńı», «Júrek degen tas emes» h.t.b. lirikaları qaraqalpaq poeziya ıshqıpazlarına jetkeriledi. 
Sınshınıń joqarıda keltirilgen maqalaların talqılay otırıp, olardıń óz waqtında no
ǵay hám 
qaraqalpaq ádebiy baylanıslarınıń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqanlı
ǵın, sonıń menen birge 
bul tarawda dáslepki miynetler sıpatında kózge kóringenligin anıq ayta alamız. 
Da
ǵıstan hám Qaraqalpaqstan ádebiy baylanısınıń dáslepki kórinisleri Sulayman 
Stalskiydiń hám Rasul Gamzatovtıń poeziyasınıń qaraqalpaq tiline awdarılıwı menen baslan
ǵan 
edi. Da
ǵıstan shayirı R.Gamzatovtıń «Meniń júregim tawlarda» qosıqlar toplamı Qaraqalpaqstan 
xalıq shayirı T.Seytjanovtıń awdarması tiykarında «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1974-jılı 
shı
ǵarıldı. Shayirdıń bunnan keyingi «Taw juldızı» (Qosıqlar hám poemalar) toplamı qaraqalpaq 
tilinde 1984-jılı jarıq kórdi. Onda R.Gamzatovtıń segizlikleri, Oyma jazıwları, bir neshe lirikaları 
hám «Júregim meniń tawlarda», «
Ǵamzat Sadasa haqqında sóz», «Batıray» poemaları orın alǵan. 
Bul shı
ǵarmalardı qaraqalpaqshalaǵan xalıq shayirları I.Yusupov hám T.Seytjanovlar boldı. 
Toplamda I.Yusupovtıń «Juldızı bálent shayir»
5
al
ǵı sózi berilgen. Sınshı R.Gamzatovtıń 
lirikaların házirgi zaman kóp tilli poeziyamızdıń oq jetpes shıńlarınıń biri dep bahalaydı.
1
Хазар самаллары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979, 3-9-бетлер. 
2
Мақсетов Қ. Қарақалпақ әдебиятының туўысқан халықлар әдебиятлары менен байланысы. Нөкис, 
«Қарақалпақстан», 1987, 197-бет. 
3
Ноғай толғаўлары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1975, 3-16-бетлер. 
4
Әмиўдәрья журналы. 1982, №12, 48-51-бетлер. 
5
Гамзатов Р. Таў жулдызы. Қосықлар ҳәм поэмалар. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1984, 3-9-бетлер. 

---

56 
Maqalada Da
ǵıstan shayirınıń ómiri, tuwılǵan jeri haqqında maǵlıwmat beriledi. Avtor 
R.Gamzatovtıń ullı shayir ekenligin ashıp beriwde onıń 1983-jılı Da
ǵıstanda ótkerilgen 60 jıllıq 
torqalı toyın eske aladı. 
«Gúrkiregen Qoysuwdıń kópirinen ótken soń kóp uzamay taw bawırında ba
ǵ-háremli 
abadanlasqan elatlı punktke jaqınladıq. Bul Gergebl awılı. Jı
ǵın-jıǵın xalıq, mashinalar 
kolonnasın saz-sáwbet penen kútip alıstı. 
R.Gamzatovtıń alpıs jasqa shiqqan merekesine baylanıslı bul «shayirlar kárwanı» Sada 
awılına baratırıptı. Pútkil Da
ǵıstan óziniń súyikli shayirınıń merekesin toylawǵa shiqqan. 
...Kishkene taw úlkesi Da
ǵıstan xalqınıń óz shayirı Gamzatovqa degen súyiwshilik hám 
maqtanıshında shek joq shı
ǵar dep oyladım».
Bul qatarlarda sınshınıń R.Gamzatovqa degen tereń húrmeti súwretlense, ekinshi tárepten 
xalıqlar arasında
ǵı ádebiy baylanıslardıń rawajlanıwın kóre alamız.
Qaraqalpaq ádebiy baylanısları boyınsha ilimiy izertlewler alıp bar
ǵan Q.Maqsetov 
«Qaraqalpaq ádebiyatınıń tuwısqan xalıqlar ádebiyatı menen baylanısı» (Nókis, 1987), 
K.Qurambaev «Kewil kewilden suw isher». Ilimiy izertlew. (Nókis, 1991) monografiyalarında 
I.Yusupovtıń kórkem awdarmaları menen qosa, tuwısqan xalıqlardıń ádebiyatına arnalıp jaz
ǵan 
miynetlerin hár tárepleme úyrenip, ilimiy kózqarastan bahalaydı.
Ulıwma al
ǵanda I.Yusupov qaraqalpaq ádebiy protsessiniń rawajlanıwına hám shayir, hám 
sınshı sıpatında úles qosqan klassik tul
ǵa. Onıń sın maqalalarındaǵı ayırım juwmaqları, 
teoriyalıq kózqarasları tek óz dáwiri ushın 
ǵana emes, búgingi ádebiyat ushın da úlken 
áhmiyetke iye.