Ózbekstan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministrligi qaraqalpaq mámleketlik universiteti dizimge alındı: «Tastıyıqlayman»

 Ádebiy portret janrında jazıl
ǵan maqalalar 
Ádebiy portretlik maqalalardıń basım kópshiligi belgili bir ádebiyat wákiliniń belgili bir 
ádebiy sánege tolıw múnásibetine arnalıp jazıladı. Maqalada jazıwshı yaki shayirdıń ómir jolı, 
dóretiwshiligi, ádebiyatta
ǵı tutqan ornı sotsialogiyalıq, estetikalıq, psixologiyalıq talqılawlar 
menen keń túrde beriledi. 
Bul túrdegi maqalalar I.Yusupovtıń ádebiy sında
ǵı dóretiwshiliginde XX ásirdiń 50-jılları 
kórine basladı. Búgingi kúnge shekem sınshınıń 30 
ǵa jaqın maqalaları bar bolıp, olarda Shiǵis 
klassik ádebiyatı wákilleri, sırt el ádebiyatı wákilleri, qaraqalpaq klassik ádebiyatı hám házirgi 
zaman qaraqalpaq ádebiyatı wákilleri, tuwısqan xalıqlar ádebiyatı wákilleriniń portreti jaratıl
ǵan. 
I.Yusupovtıń klassik shayirlardıń dóretiwshiligine arnal
ǵan portretlik maqalaları tiykarınan 
Berdaq 
Ǵarǵabay ulı hám Ájiniyaz Qosıbay ulınıń belgili bir ádebiy sánelerge tolıw merekelerine 
baylanıslı jazıl
ǵan.
Berdaq shayirdıń tuwıl
ǵanına 150 jıl tolıw múnásibeti aldınan jazılǵan «Berdaq hám biziń 
zamanımız»
7
atlı maqalada usı merekege arnal
ǵan tayarlıq isleri menen birge shayirdıń 
ádebiyatımızda
ǵı tutqan ornı, shıǵarmalarınıń rus hám ózbek tillerine awdarılıp baspada kórinip 
atır
ǵanları sóz etiledi. Maqala sol dáwir ideologiyası menen suwǵarılǵan. Bul tábiyiy qubılıs. 
Ádebiy sın maqalalarda ádebiyattıń ob’ektine yaki sub’ektine talqı islener eken, olar ózi 
1
«Қарақалпақ әдебияты ҳәм искусствосы». (Ҳәзирги «Әмиўдәрья» журналы). 1956, №3, 81-92-бетлер. 
2
«Қызыл Қарақалпақстан» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1956, 11-июль. 
3
«Әмиўдәрья» журналы. 1958, №9, 49-71-бетлер. 
4
Ахметов С. Қарақалпақ әдебий сыны. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1993, 89-бет. 
5
«Әмиўдәрья» журналы. 1999, №5-6, 55-57-бет. 
6
Есенов Ж. Поэзия жулдызы. Нөкис, «Билим», 2003, 33-бет. 
7
«Совет Қарақалпақстаны» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1977, 15-декабрь. 

---

43 
járiyalan
ǵan dáwirdiń ideologiyasın, estetikasın, ádebiy kózqarasın, ádebiyat teoriyasın ózinde 
sintezlestirip baradı. 
«Berdaq hám biziń zamanımız» maqalasında: «Berdaq patriarxal-feodallıq ja
ǵday húkim 
súrgen jámiyette jasadı. ...Usı ja
ǵday Berdaqqa óz xalqınıń Rossiyaǵa qosılıwınday jańa qubılıstı 
tereń túsiniwine múmkinshilik bermedi»-degen qatarlar beriledi. Bul pikirdi tariyxıy kózqarastan 
qarastır
ǵanımızda bir awqamǵa birlesiw waqıyası XX ásirdiń baslarında bolıp ótedi. Berdaq XIX 
ásirdiń belgili shayirı, klassik tul
ǵası. Sonıń ushın da Berdaqtıń Rossiyaǵa qosılıw qubılısın 
túsiniwi shárt emes edi. Olsız da Berdaq xalıqtıń jırın jırlap, olardıń jaqtı kúnlerge jetisiwine 
isendi. Berdaq shayirdıń 150 jıllıq merekesine arnalıp, rus tilinde járiyalan
ǵan jáne bir maqalası 
«Luchezarnaya zvezda karakalpakskoy poezii»
1
degen at penen jarıq kórdi. Bul maqalanıń 
aldıń
ǵısınan ayırmashılıǵı Berdaq shayirdıń ómir jolına qısqasha sholıw jasaladı. Onıń 
shayirshılıq penen birge baqsıshılıqtı da qosa alıp bar
ǵanlıǵı aytıladı. 
Sóz etilip otır
ǵan ádebiyat wákiliniń ómiri, ondaǵı dramatizmler haqqında sholıw jasaw 
ádebiy portret janrınıń tiykar
ǵı nızamlıqlarınıń biri.
I.Yusupovtıń 
ǵárezsizlikten keyingi jıllarda Berdaq shayirdıń 170-jıllıq merekesine 
arnal
ǵan «Xalqımızdıń milliy maqtanıshı hám ruwxıy tımsalı»
2
maqalası járiyalandı. Maqalada 
shayirdıń ádebiy miyrasların izertlewde, jıynawda hám basıp shı
ǵarıwda jiberilip atırǵan 
kemshilikler durıs sın
ǵa alınǵan. 
«Sonday-aq-dep jazadı avtor-awızeki terme menen shı
ǵarılǵan «Aydos biy» dep atalǵan jır 
Berdaqqa bes qaynatqanda sorpası qosılmaydı. Aydos biy tuwralı aytılıp júrgen ayırım qódireń 
sózler tiykarında sońları kimdur ebeteysiz birew bunı jazıp, Berdaqqa tań
ǵan. (Biraq «Aydos 
baba» poeması bul haqıyqat Berdaqtıki ekeni dawsız). Sol sıyaqlı «Erkebay» atlı poemasımaq 
nárse tuwralı da usını aytıw
ǵa boladı». 
Berdaqtıń «Aydos baba» shı
ǵarması 28 shuwmaqtan ibarat bolıp, hár bir bánti barmaq 
ólsheminiń nızamlılı
ǵına say 8 buwınlı birgelikli uyqasta jazılǵan. Shıǵarmada dramalıq pafos 
basım. 
Ekinshiden, «Aydos biy» hám «Aydos baba» shı
ǵarmalarında prototip eki obrazda (unamlı, 
unamsız) súwretlenedi. «Aydos biy» diń kórkem tili qaraqalpaq folklorında
ǵı dástanlardıń 
bayanlanıw usılına júdá jaqın. 
Begis penen Mırjıqtı, 
Óltire qoysań egerde, 
Teń bolarsań xan menen, 
Sa
ǵan birew qas bolsa, 
Qudaydıń ne sal
ǵanın 
Onıń menen kóremen, 
Jumıl
ǵansha bul kózim, 
Jılawıńdı jeteklep, 
Miynetińdi shegemen, 
Otır
ǵızıp taxtıma, 
Bárin berip baxtıńa, 
Arbańa qos at jegemen. 
-degen qatarlardı Berdaq shayirdıń laboratoriyasınan shiqqan dep aytıw qıyın. Al «Aydos baba» 
shı
ǵarması Berdaq shayirdıń jeke individuallıq stili, kórkem tili, obrazlar dúnyası menen 
bezelgen.
Ulıwma al
ǵanda klassik shayirımızdıń miyrasların izertlep jazılıp atırǵan kóp ǵana 
monografiyalar keń jámiyetshilik qızı
ǵıp oqıǵanday sıpatqa iye bolsa maqsetke muwapıq bolar 
edi.
Sonday-aq Ájiniyaz shayirdıń tuwıl
ǵanına 150 jıl tolıw merekesi aldınan jazılǵan «Stepnoy 
1
«Советская Каракалпакия» (ҳәзирги «Вести Каракалпакстана» газетасы), 1977, 20-декабря. 
2
«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 1997, 19-август. 

---

44 
orfey»,
1
«Xalq dardini kuylagan shoir»
2
maqalalarında sınshı Ájiniyaz shayirdıń ómir jolına 
qısqasha sholıw jasap, onıń ruwxıy dramaların ashıp beriwge, qaraqalpaq ádebiyatında
ǵı tutqan 
ornına dıqqat awdaradı. 
Qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwında Ájiniyazdıń tutqan ornı bul miynette 
tómendegishe beriledi: «Ol Kúnshi
ǵis poeziyasınıń ullı dástúrlerin hám tájiriybelerin óziniń 
júyrik qáleminiń ushında qaraqalpaq poeziyasına sińdirdi. Bul máselede ol ásirese ózinen aldın 
ótken Maqtımqulınıń jolın, shayirlıq tájiriybelerin ayrıqsha qásterlep al
ǵa tutqanın kóremiz». 
Ájiniyaz óz dáwiriniń sawatlı tul
ǵalarınıń biri bolıp, arab-parsı tillerin jaqsı bilgen. 
Sonlıqtan da Shi
ǵis ádebiyatınıń aruz ólsheminde jazılǵan ǵázzel, muxammes, rubayı h.t.b. 
janrların tereń meńgergen. Mine, usı tájiriybeleri tiykarında Ájiniyaz shayir qaraqalpaq 
ádebiyatında muxammes, muashshaq formalarında «Beri kel», «Ay Álip», «Shiqtı jan», 
«Kózlerim», «Qız Oraz» shı
ǵarmaların dóretip, qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq jaqtan 
rawajlanıwına úles qostı. Bul haqqında H.Hamidov, 
B.Qálimbetov, K.Mambetov, 
Q.Járimbetovlar ózleriniń ilimiy miynetlerinde aytıp ótedi. 
Ulıwma al
ǵanda I.Yusupovtıń klassik shayirlarımızǵa arnalǵan portretlik maqalaları ádebiy 
publitsistikalıq ba
ǵıtta bolıp qalmastan, Berdaqtanıw hám Ájiniyaztanıwdaǵı áhmiyetli 
máselelerdi orta
ǵa taslap, olarǵa ilimiy-teoriyalıq juwmaq jasawǵa qaratılǵan. 
Qaraqalpaq ádebiyattanıwında Shi
ǵis klassikleriniń dóretiwshiligi, olardıń qaraqalpaq 
ádebiyatına tásiri anaw ya mınaw dárejede sóz etildi. 
I.Yusupovtıń bul ba
ǵdardaǵı miynetlerinde Áliysher Nawayı, Ábdirahman Jámiy hám 
Maqtımqulınıń ádebiy portretleri jaratıl
ǵan. Nawayınıń Yubileylik merekeleri aldınan jazılǵan 
«Nawayıdan sawat ashtım»
3
(tuwıl
ǵanına 525 jıl tolıwı aldınan), «Áziyzim, dúnyaǵa biywaq 
kelipbiz»
4
(Nawayınıń 550 jıllı
ǵına) maqalalarında shayirdıń ómiri hám dóretiwshiligi onıń ózi 
jasa
ǵan dáwirdiń jámiyetlik siyasiy waqıyaları menen birge talqı etiledi. 
Nawayınıń jasa
ǵan jámiyeti temuriyler áwladlarınıń taxt ushın birin-biri qırıp atırǵan 
jawgershilik dáwirine tuwra keledi. So
ǵan qaramastan bul dáwirde, ilim, ádebiyat, kórkem 
ónerdiń bir neshe túrleriniń rawajlan
ǵanlıǵın kóriwge boladı. Avtor tili menen aytqanda 
jámiyetlik jáne tábiyattanıw, matematika, filosofiya ilimleri Kúnshi
ǵista álle qashshannan-aq 
rawajlanıp, juldızlar álemi boyınsha dúnya ilimi menen básekileser dárejege erisken edi. Nawayı 
jámiyetlik isker sıpatında sol waqıtları taxtqa otır
ǵan dostı Xusayn Bayqaranıń bas wáziri, 
Astrabad qalasınıń hákimi lawazımların atqar
ǵan. Shayirdıń kórkem dóretiwshiligi haqqında 
Amerikada, Batıs Evropada, Túrkiyada t.b. dúnyanıń kóplegen mámleketlerinde ilimiy miyetler 
jaratıldı. 
I.Yusupovtıń Nawayınıń ustazı Jámiydiń tuwılıwına 550 jıl tolıw kúnine baylanıslı 
járiyalan
ǵan «Ábdirahman Jámiydiń wásiyatları»
5
maqalası da ádebiy portret janrınıń 
nızamlı
ǵına say jazılǵan. Jámiydiń ómir jolı, shıǵarmaları, kórkem ádebiyatqa degen 
kózqarasları maqalanıń tiykarın quraydı.
Sonday-aq túrkmen klassigi Maqtımqulınıń tuwılıwına 225 jıl tolıw múnásibetine arnal
ǵan 
«Qaraqalpaqstan Maqtımqulınıń ekinshi shayirlıq Watanı»
6
atlı maqalası basqa Shi
ǵis ádebiyatı 
wákillerine ba
ǵıshlanıp jazılǵan portretlik maqalalarınan óziniń ilimiy-teoriyalıq áhmiyeti 
ja
ǵınan ajıralıp turadı. I.Yusupovtıń bul miynetin ilimiy maqala dep qaraǵan orınlı. Qaraqalpaq 
hám túrkmen xalıqlarınıń ádebiy baylanısları Maqtımqulı dóretiwshiligi mısalında maqalanıń 
izertlew ob’ektisine aylan
ǵan. Avtor sóz etilip otırǵan ob’ekttiń izertleniw tariyxına toqtalar 
eken, N.Dáwqaraevtıń, B.Ismaylovtıń, túrkmen ádebiyatshı ilimpazları G.O.Charıevtiń, 
Q.Saydmuratovlardıń ilimiy maqalaların dáslepki miynetler sıpatında tilge aladı. Sebebi XX 
ásirdiń birinshi yarımında qaraqalpaq ádebiyattanıwında Maqtımqulınıń ómiri hám 
1
«Советская Каракалпакия» (Ҳәзирги «Вести Каракалпакстана» газетасы), 1976, 2-апреля. 
2
«Ўзбекистон Маданияти» газетаси, 1975, 9-сентябрь. 
3
«Әмиўдәрья» журналы, 1966, №2, 113-114-бетлер. 
4
«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 1991, 21-сентябрь. 
5
«Совет Қарақалпақстаны» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1964, 6-ноябрь. 
6
«Әмиўдәрья» журналы, 1959, №10, 107-115-бетлер. 

---

45 
dóretiwshiligi, qaraqalpaq hám túrkmen ádebiy baylanısları boyınsha ilimiy izertlewler, 
túsinikler jeterli dárejede emes edi. N.Dáwqaraev-dep jazadı sınshı-...Maqtımqulınıń hám 
qaraqalpaq poeziyasınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulınıń (XIX ásir) tvorchestvoları ortasında
ǵı 
qatnastı birinshi bolıp sóz etti hám onıń eń xarakterli jaqların ashıp kórsetiwge tırıstı». 
Maqtımqulınıń shı
ǵarmaları xalqımızdıń arasında awızeki túrde keń taraǵan. Onıń 
shı
ǵarmalarında lirizm menen didaktikanıń qarısıp ketken formaların kóremiz. Bul formanı XIX 
ásir klassik shayirlarımız da ózleriniń dóretiwshiliginde keń qollan
ǵan. 
I.Yusupovtıń ózi de Maqtımqulı shı
ǵarmaların Respublikamızdıń qala hám awıllarınan 
jıynawda salmaqlı úles qostı. Maqalada ózi jıyna
ǵan qosıqlardan mısallar keltirip, sınshı olar 
haqqında: Bulardıń kóbisi álbette, ádettegishe tolıq jáne tutas kúyinde emes. Olardı túrkmenshe 
soń
ǵı baspası menen salıstırǵanda bulardıń birazı onda bar, birazı joq, yamasa ádewir 
ózgeshelikke iye bolıp shiqtı. Álbette, túrkmen izertlewshileri Maqtımqulınıń sheksiz derlik 
keńlikke tara
ǵan poeziyasınan shayirdıń óz watanında aytılıp júrgen qosıqların da tolıq jıynap ala 
al
ǵan joq shıǵar. Al qaraqalpaqlar arasınan Maqtımqulınıń hátte óz watanlaslarına belgisiz bolıp 
ketken qosıqları da tabılıw
ǵa tiyisli»-degen juwmaqqa keledi. 
I.Yusupovtıń Maqtımqulı haqqında jáne bir maqalası «Shayirlar danıshpanı Maqtımqulı»
1
(Shayirdıń 250 jıllıq merekesine arnal
ǵan) bolıp, onda túrkmen klassiginiń ádebiy portreti onıń 
ómir jolın, kórkem dóretiwshiligin, shı
ǵarmalarınıń jıynalıw barısın sóz etiw arqalı beriledi. 
Solay etip, sınshınıń Shi
ǵis klassiklerine arnalıp jazılǵan ádebiy portretlik maqalaları qaraqalpaq 
ádebiy baylanıslarınıń rawajlanıwına úles qosıw menen birge, olarda sotsiologiyalıq hám 
estetikalıq talqılawlardıń ájayıp úlgilerin kóriwge boladı. 
Tuwısqan xalıqlar ádebiyatı wákilleriniń belgili bir merekelerine arnalıp jazıl
ǵan sınshınıń 
«Máńgi biyik Manas taw»
2
(Sh.Aytmatov 60 jasta), «Azat kúnshi
ǵistıń aǵa shayirı»
3
(
Ǵafur 
Ǵulamnıń tuwılǵanına 80 jıl tolıwı aldınan), «Sharapatlı insan»
4
(Sh.Rashidovtıń tuwıl
ǵanınıń 75 
jıllı
ǵı aldınan), «Talanttıń ullılıǵı, insannıń kishipeyilligi»
5
(Kamil Yashin 70 jasta), «Qır
ǵız hám 
«Qırıq qız»
6
(Qır
ǵız shayirı Súyinbay Eraliev 50 jasta) atlı maqalaları bar. Soǵan qaray otırıp, 
bul maqalalardıń hámmesin ádebiy portret janrına kirgiziwge bolmaydı. Olardıń ishinde 
«Talanttıń ullılı
ǵı, insannıń kishipeylliligi», «Qırǵız hám «Qırıq qız» biz sóz etip otırǵan janrdıń 
nızamlarına, ózgesheligine tolıq juwap bermeydi, olar ádebiy sınnıń janrı bol
ǵan esse formasında 
jazıl
ǵan.
«Máńgi biyik Manas taw» maqalası qır
ǵız ádebiyatınıń wákili Sh.Aytmatovtıń 60 jıllıq 
merekesine baylanıslı jazıl
ǵan. Sh.Aytmatov-dúnya ádebiyatı tán alǵan jazıwshılardan 
esaplanadı. Onıń shı
ǵarmaları 140 tan aslam shet tillerine awdarıldı. I.Yusupov bul miynetinde 
SH.Aytmatovtıń ádebiy portretin sheber hám shayirana jaratadı. Avtor jazıwshınıń ómir jolın 
jıltır sózler menen bezep taslamastan, onda
ǵı dramatizmlerdi de tolıq ashıp beriwge háreket 
etedi: «...Onıń balalı
ǵın hám jaslıǵın qıyın xalıq turmısı arqalı, ol gezde kópler júrip ótken, azaplı 
tikenekli soqpaqlardan jalań ayaq aydap ótti...Tórequl Aytmatov stalinlik repressiyanıń qurbanı 
bol
ǵan edi. Naǵıyma apa tórt balasın alıp awılǵa eriniń aǵayinlerine barıp panalaydı. ...Bolajaq 
jazıwshı hám qır
ǵızsha, hám russha mekteplerge qatnap oqıǵan. Biraq urıs baslanıp, oqıw úzilip, 
awılda bala gezden xızmet islewge tuwra keledi».
I.Yusupov óziniń bul miynetinde «Jámiyla» povesti haqqında qır
ǵız kritikleriniń: «bul 
shı
ǵarma esap emes, sovet adamları bunday islemeydi, muhabbatqa qıyanet qılmaydı, bul sovet 
adamınıń namısın qorlaw»-degen talqıların ótkir qaralap, aldıń
ǵı qatar ádebiyatshılar 
M.Áwezovtıń bul shı
ǵarmaǵa tereń máni bergenligi, Luy Aragonnıń «XX ásirdiń muhabbat 
haqqında
ǵı eń jaqsı shıǵarması»-dep jazǵan pikirlerin keltiredi. 
1
«Әмиўдәрья» журналы, 1983, №11, 100-102-бетлер. 
2
«Совет Қарақалпақстаны» (ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1988, 14-декабрь. 
3
«Жас Ленинши» (ҳәзирги «Қарақалпақстан жаслары» газетасы), 1983, 15-апрель 
4
«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 1992, 3-ноябрь. 
5
«Әмиўдәрья» журналы, 1979, №11, 105-106-бетлер. 
6
«Әмиўдәрья» журналы, 1971, №9, 92-93-бетлер. 

---

46 
Sonday-aq «Boranlı bándirgi», «Aq keme», «Irazı bol Gúlsarı», «Plaxa» shı
ǵarmalarınıń 
kórkemlik ózgesheliklerine qısqasha toqtalıp, maqala juwma
ǵında Sh.Aytmatovtıń jámiyetlik 
isker sıpatında atqar
ǵan xızmetleri beriledi.
I.Yusupov «Azat kúnshi
ǵistıń aǵa shayirı» maqalasında Ǵ.Ǵulamnıń «Sen jetim emesseń» 
shı
ǵarmasın turmıs penen baylanısta talqı etedi: «Bul shıǵarmanı baxıtlı balalıǵı qorlanǵan 
jigerbent nárestelerdiń jetimlik halına ishińnen egilip jılamay, fashizmge qatań jek kóriwshilik 
seziminen 
ǵázeplenbey ...oqıw hasla múmkin emes. Turmısta Shamahmud ata menen Bahri 
apanıń legendar azamatlıq mártligin, poeziyada 
Ǵafur Ǵulamnıń «Sen jetim emesseń» qosıǵı 
bular ekewi de biri-birine arzıytu
ǵın teńsiz qaharmanlıq». 
I.Yusupov maqalada 
Ǵ.Ǵulam menen ushırasıwların bılay dep táripleydi: «Ǵafur aka keshte 
biziń úyde miyman bolıp otır
ǵan edi. Azanda Ǵafur aka: «kelnayım, tarelkanı alıp ketti dep 
qıylanba, mına qoydıń basın ruxsat etseńiz Tashkentke alıp ketip, jeńgeń menen maqtanıp otırıp 
jemekshimen, al bul ushın men sizlerge atalıq pátiya beremen» dep kúldi. (Samoletta 
Ǵafur aka 
Tashkentke bar
ǵansha qolında tarelkanı kóterip, qoydıń gellesine qosıq shıǵarıp barǵanın 
birazlar ertesine kúle-kúle aytısıp keldi)». 
I.Yusupovtıń ádebiy sında
ǵı dóretiwshiliginen orın alǵan «Ólmeytuǵın Geyne»,
1
«Ullı 
gúressheń xudojnik Barbyus »,
2
«Taras tawında
ǵı oylar»
3
miynetlerinde dúnya ádebiyatınıń 
ayırım wákillerine toqtalıp ótedi. Nemets jazıwshısı Genrix Geyneniń tuwılıwına 160 jıl tolıw 
sánesine baylanıslı jazıl
ǵan «Ólmeytuǵın Geyne» maqalasında Geyneniń shayirlıq tábiyatına oy 
jiberip, onıń kútá ózgeshe sulıwlıqqa iye kúshli naturasın tanıtadı. Sebebi G.Geyne lirik shayir 
sıpatında adamnıń ruwxıy dúnyasına tereń súńgip, onıń túbinde jasırınıp jatır
ǵan sır marjanların 
shı
ǵara bilgen danıshpan shayirlardıń biri edi. Ol 1797-jılı 13-dekabrde Germaniyanıń 
DYusseldorf qalasında, evreyler shańara
ǵında dúnyaǵa keledi. Onıń birinshi qosıqlar toplamı 
1821-jılı «Gedichte» degen at penen jarıq kórdi. Evropada
ǵı XIX ásirde bolıp ótken 
revolyusiyalıq háreketler Geyneniń tvorchestvosına da tásirin tiygizdi. Onıń revolyusiyanı qollap 
quwatlaw
ǵa arnalǵan «Seliziya toqıwshıları», «Doktrina», «Turatur ele», «Gimn» h.t.b. siyasiy 
lirikalarında ekspluatatorlar
ǵa qarsı jek kóriwshilik sezimleri súwretlenedi. 
Geyneniń ómir jolı, onda
ǵı qarama-qarsılıqlar sınshı tárepinen tómendegishe beriledi: 
«Túksigen katolik litseyiniń azabınan jańa qutıldım degende ákesi Geyneden sawdager 
tárbiyalap shı
ǵarmaqshı bolıp, onı Gamburgtaǵı millioner hám samsam aǵayininikine jiberdi. Jas 
Geyne ol úyde azaptan basqa hesh nárse kórgen joq. Onnan keyin nemets universitetlerinde altı 
jıl tentirew. Jas Yuristtiń jumısqa ornalasıwına járdemi tiymegen diplom...Qısqası qattı qollı 
tá
ǵdir...shayirdı ómiriniń sońǵı jıllarında onlaǵan jıl qatarına, ózi aytqanday, «tiriley tósegine 
jerlegen» náletiy keselge deyin, Reyin ja
ǵalawlarınan Parijǵa deyin úzliksiz quwdaladı». 
Ulıwma al
ǵanda Evropa ádebiyatında G.Geyne tek shayir hám prozaik bolıp qalmastan, óz 
dáwiriniń kritigi hám publitsisti sıpatında da tanıl
ǵan edi. 
Sonday-aq I.Yusupovtıń fransuz jazıwshısı, jámiyetlik isker Anri Barbyus tiń tuwıl
ǵanına 
85 jıl tolıw múnásibeti menen jazıl
ǵan «Ullı gúressheń xudojnik Barbyus » maqalası 
sotsiologiyalıq talqı úlgisinde jazıl
ǵan. Sınshı Anri Barbyus tiń óz aynalasındaǵı shınlıqtı ashıp 
beriwshi «Dozaq», urıstıń barlıq haqıyqatlı
ǵın kórsetiwshi, jer júzlik dańqqa erisken shıǵarma 
«Ot» romanlarına talqı isleydi. 
Anri Barbyus 1873-jılı 17-mayda Fransiyanıń Aner degen qalasında dúnya
ǵa keledi. Ol 
birinshi dúnya júzlik urıs waqtında 1914-jılı óz erki menen frontqa ketedi. Frontta «Ot» atlı 
romanı jazılıp, ol 1916-jılı basılıp shı
ǵadı. Anri bul romanda urıs kúndeligin, ondaǵı barlıq 
awırmanlıqlardı óz jelkeleri menen kóterip júrgen soldatlardıń erliklerin shın ıqlas penen 
súwretleydi. Jazıwshı bunnan basqa da kórkem hám siyasiy shı
ǵarmalar dóretiw menen birge, 
ádebiyattıń estetikalıq hám ideyalıq ba
ǵıtın durıs jolda rawajlandırıwda da úlken úles qosıp, 
«Zolya» hám basqa da kóp kritikalıq, teoriyalıq kitaplar, maqalalar jazdı. Anri Barbyus 1935-jılı 
1
«Совет Қарақалпақстаны» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1957, 13-декабрь. 
2
«Совет Қарақалпақстаны» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы), 1958, 17-май. 
3
«Жас Ленинши» (Ҳәзирги «Қарақалпақстан жаслары» газетасы), 1961, 10-март. 

---

47 
30-avgustta Moskvada qaytıs boladı. 
I.Yusupov maqalada jazıwshınıń ómir jolı menen birge, burjuaziyalıq jámiyetti hám 
fashizmdi áshkaralaytu
ǵın, sotsiallıq mańızı tereń «Jállatlar» atlı publitsistikalıq kitabına hám 
«Shın xabarlar» atlı novellalar jıyna
ǵına da toqtalıp ótedi. 
Bul maqalalardıń áhmiyetli tárepi sonda, bunnan júz jıl burın aytıl
ǵan shayirdıń ádil 
pikirleri menen, qullıq hám talawshılıq urıslar dúnyasına qarsı gúresken gúressheń xudojnikti 
qaraqalpaq xalqına tanıstıra bildi. 
I.Yusupovtıń házirgi zaman qaraqalpaq ádebiyatınıń jazıwshı-shayirları haqqında jazıl
ǵan 
bir neshshe maqalaları bar. «Ustaz haqqında haqıyqatlıq»
1
maqalasında sınshı ádebiyatımızdıń 
aqsaqalı J.Aymurzaevtıń kóp jıllıq hám kóp tarawlı ádebiy dóretiwshiligine talqı júrgizbey-aq, 
onıń múbárek 90 jasqa tolıw múnásibeti menen ustaz
ǵa degen óz kewlindegi tereń húrmet-
sezimlerin bildiredi. 
Biraq I.Yusupov usı maqalasında: «Talanttıń atı talant, ol óz bildigin isleydi...Ol 
(J.Aymurzaev-T.O.) kóp jazdı, ádebiyattıń barlıq janrlarında qálem tarttı. Kelesi áwladlar 
kimnen ne aların, álbette, ózleri biledi, onı oylap, bas qatırıp atıwdıń keregi joq»-dep jazadı.
«Xalıq shayirı Abbaz Dabılov
2
maqalasında sınshı xalıq shayirlarınıń biri A.Dabılovtıń 
ómir jolı hám qırıq jılday waqıt ishindegi ádebiy dóretiwshiligine sholıw jasap, onıń 
shayirlı
ǵındaǵı ayırım elewli ózgesheliklerdi anıq ashıp kórsetiwge tırısadı. Sebebi sol waqıtları 
(1950-jıllar) xalıq shayirları haqqında ádebiyattanıw hám kritika maydanında ilimiy pikirler kútá 
az, jeterli dárejede emes edi. 
Qaraqalpaq ádebiy sını tarawında arnawlı ilimiy izertlewler alıp bar
ǵan belgili ilimpaz 
S.Axmetov: «I.Yusupovtıń «Xalıq shayirı Abbaz Dabılov» haqqıda
ǵı kritikalıq maqalası bul 
xalıq shayirı haqqında
ǵı tolıq maǵlıwmat beretuǵın birinshi miyneti boldı...Maqalanıń bir bahalı 
ja
ǵı sonda, onda ulıwma qaraqalpaq poeziyasındaǵı qaraqalpaq shayirlarına tán bolǵan 
tvorchestvolıq ózgeshelikler durıs ashıladı. Abbazdıń tvorchestvosınıń arna-derekleri-xalıq 
poeziyası, klassik ádebiyat, shi
ǵistıń ataqlı shayirlarınıń dástúri...Abbazdıń tvorchestvolıq 
negizgi etapları óz waqtı menen tı
ǵız baylanısta ashıladı...I.Yusupovtıń bul miyneti óz 
oqıwshılarına, studentlerge kóp payda keltiretu
ǵın ilimiy kritikalıq dárejede orınlanǵan jumıs»-
dep jazadı
3
. 
A.Dabılov óziniń uzaq jıllıq poetikalıq ómirinde kóp shı
ǵarma jazǵan shayir, álbette, 
olardıń barlı
ǵı birdey «sap altın emes», biraqta onıń tereń oylanıp jazılǵan qosıqlarında 
qaraqalpaq poeziyasın bayıtıp, biziń ruwxıy ómirimizdiń azı
ǵı bolıp otırǵanları basım orındı 
tutadı.
4
I.Yusupovtıń ádebiy portretlik maqalalarında qaharmanlardıń ruwxıy ishki dúnyası, 
kórkem ádebiyatta
ǵı tutqan ornı joqarı estetikalıq talqılar tiykarında ashıp beriledi. 
I.Yusupovtıń bul miynetlerinde sotsiologiyalıq, estetikalıq hám psixologiyalıq talqılawlar 
birikken halda óz kórinisin tapqan. Shayirdıń turmıs penen kórkem ádebiyattıń estetikalıq 
baylanısları tuwralı ilimiy pikirleri o
ǵada úlken áhmiyetke iye. 
I.Yusupov 1965-80-jılları Jazıwshılar Awqamınıń baslı
ǵı lawazımın atqaradı. Usı dáwirde 
sınshınıń «Ámiwdárya» jurnalında bir neshe sholıw janrında jazıl
ǵan maqalaları basıldı. Bul 
miynetlerde 
kórkem 
shı
ǵarmalarǵa baha beriler eken, jazıwshınıń tvorchestvosı, 
shı
ǵarmalarındaǵı kórkem obraz hám ideyası, ádebiyat hám jámiyet tariyxı menen baylanısta alıp 
qaraladı.Avtordıń Ámiwdárya jurnalında «Ullı dóretiwshilik dáwirdiń talantlı ádebiyatı ushın»
5
atlı maqalası basılıp shiqtı. Bunda kórkem ádebiyattıń poeziya, proza, dramaturgiya 
tarawlarında
ǵı dóretilip atırǵan shıǵarmalar, balalar ádebiyatı, ádebiyattanıw hám kritikadaǵı 
jetiskenlikler, tuwısqan xalıqlar menen ádebiy baylanıs máseleleri sóz etiledi. Maqala óz 
dáwiriniń jámiyetlik siyasiy kórinisleri menen suw
ǵarılǵan. 
1
«Устаз» газетасы, 2000, 26-октябрь. 
2
«Әмиўдәрья» журналы. 1958, №9, 49-71-бетлер. 
3
Ахметов С. Қарақалпақ әдебий сыны. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1993, 92-бет. 
4
Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1988, 209-бет 
5
«Әмиўдәрья» журналы, 1966, №8, 10-23-бетлер. 

---

48 
Sonday-aq, «Qayta tuwıl
ǵan xalıq ádebiyatı haqqında sóz»
1
sholıw maqalasında qaraqalpaq 
ádebiyatınıń 1930-60-jıllarda
ǵı basıp ótken jolı haqqında qısqa maǵlıwmat berilgen. Sınshı bul 
miynetinde ádebiy protsesstiń rawajlanıw barısında
ǵı hár qıylı basqıshların, ózgesheliklerin 
ashıp beriwge háreket etedi. Urıstan keyingi jıllarda
ǵı ádebiyatımızdıń jetiskenligi tómendegishe 
beriledi: «Bul dáwir ádebiyatımızdıń túrli janrlar hám formalar boyınsha keńeyip, poeziyada 
lirikalıq tereńlikke, ...kólemli proza
ǵa, ádebiyat izertlew tarawında problemalıq máselelerdi 
sheshiwge bet burıw jılları boldı». 
I.Yusupovtıń «Dástannan roman
ǵa shekem»
2
sholıw maqalası óziniń kompozitsiyası 
ja
ǵınan basqalarınan ajıralıp turadı.
Nókistegi tariyx, úlke tanıw muzeyindegi ótken ásirdiń otızınshı jılları túsirilgen sar
ǵayıp 
qal
ǵan bir súwret maqalanıń mazmunın ashatuǵın detalǵa aylanǵan. Súwrette «Qara úydiń 
kóleńkesinde táwir-aq jaslar
ǵa barıp qalǵan, ujıbatlı diyxan taqılettegi bir adam qasındaǵı qara 
bala
ǵa bir nárse aytıp, mashqul bolıp otır. Bul xalıq shayirı Ayapbergen Muwsaev, al qasındaǵı 
bala bolsa,-sol dáwirdegi student, házirgi professor Qallı Ayımbetov edi». 
Solay etip bul miynette «súwretten jańa baslanıp kiyatır
ǵan qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń» 
payda bolıw dáwiriniń úsh on jıllı
ǵına (1920-30, 30-40, 50-60 jj.) sholıw jasaladı. Avtor 
qaraqalpaq dramaturgiyasınıń qáliplesiwin, bul jolda Á.Ótepov, Q.Áwezov, S.Májitovlardıń 
tutqan ornın tariyxıy ja
ǵdaylar menen qısqa ashıp beriwge háreket etedi. 
«Jas jazıwshı hám zaman
ǵa sadıqlıq»
3
sholıw miyneti basqa maqalalarına salıstır
ǵanda 
mazmunı, kompozitsiyası, stili ja
ǵınan ajıralıp turadı. Bunda tiykarınan jas qálem iyeleriniń 
tvorchestvolıq portreti sóz etiledi. Poeziya, proza, ádebiyattanıw hám kritika maydanında jas 
talant iyeleriniń jetiskenliklerin ayırıqsha tilge alıp, olar
ǵa ustazlıq keńeslerin beredi. Sol dáwir 
ushın jas jazıwshılar (1970-jıllar) Á.Atajanov, S.Bahadırova, T.Xalmuratov, shayirlar 
J.Xoshniyazov, T.Sársenbaev, M.Qarabaevlardıń ádebiy dóretiwshiligindegi jetiskenlikler hám 
kemshilikler ilimiy talqılar tiykarında berilgen. 
S.Bahadırovanıń 1971-jılı «Ámiwdárya» jurnalınıń №7 sanında basıl
ǵan «Ekinshi 
muhabbat» povesti haqqında sınshı tómendegishe jazadı: «Bul povest urıstan keyingi dáslepki 
jıllarda
ǵı awıl turmısınan jazılǵan. Adam muhabbeti qıyın jaǵdayda da tastı jarıp, jaqtı quyashqa 
umtıl
ǵan gúldey bolıp ósetuǵın ájayıp kúshli sezim ekeni onda sheber súwretlenedi. Awıl qızı 
Ziywardıń obrazında
ǵı sulıwlıq onıń turmısshańlıǵında ...lirikalıq tereńliginde. ...Povesttegi 
psixologiyalıq tereńlik urıstan soń
ǵı dáslepki jıllardaǵı awıl qızınıń milliy xarakteri, onıń ishki 
dúnyası jas avtordıń obraz jaratıwda
ǵı sheberligi, shıǵarmanıń lirikalıq sezimge baylıǵı 
oqıwshını sózsiz biylep aladı». 
I.Yusupovtıń biz sóz etken miynetlerinen basqa «Ullı jollar ótkelindegi oylar»,
4
«Tań 
nurınan tuwıl
ǵan ádebiyat»,
5
«Ullı dóretiwshi dáwirdiń lapızlı kórkem sózi ushın»,
6
«Ádebiyatımızdıń turmısshańlı
ǵı hám zamanlasımızdıń ayqın obrazı ushın»
7
h.t.b. sholıw 
maqalaları bar. 
Avtordıń óz shı
ǵarmalar toplamına óziniń alǵı sóz jazıwı - bul avtordıń ádebiyat 
maydanında ádewir tájiriybege iye bolıp, ádebiy protsess, kórkem ádebiyat haqqında pikir ayta 
alıw múmkinshiligi payda bol
ǵannan keyin yaki bolmasa belgili bir milliy ádebiyattıń 
jetekshileriniń birine aylan
ǵannan soń júzege asatuǵın qubılıs.
8
I.Yusupovtıń óz toplamlarına jazıl
ǵan alǵı sózlerinde shayirshılıq óneriniń ózgesheligi, 
tábiyatı kóp jıllıq tájiriybeleri tiykarında sóz etiledi. «Shayirlıq haqqında shamalı sóz»
9
atlı al
ǵı 
1
«Әмиўдәрья» журналы, 1967, №11, 13-19-бетлер. 
2
«Әмиўдәрья» журналы, 1972, №12, 9-16-бетлер. 
3
«Әмиўдәрья» журналы, 1975, №3, 96-102-бетлер. 
4
«Әмиўдәрья» журналы, 1970, №10, 95-98-бетлер. 
5
«Әмиўдәрья» журналы, 1980, №11, 5-15-бетлер. 
6
«Әмиўдәрья» журналы, 1977, №10, 27-30-бетлер. 
7
«Әмиўдәрья» журналы, 1980, №11, 5-15-бетлер. 
8
Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. 
Нөкис, «Билим», 2004, 164-бет. 
9
Юсупов И. Заман ағымы. Таңлаўлы қосықлар ҳәм поэмалар. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1968, 5-10-бетлер. 

---

49 
sózi estetikalıq sheberlik penen jazıl
ǵan. Avtordıń bul alǵı sózin f.i.k. Z.Bekbergenova 
tómendegishe bahalaydı: «I.Yusupovtıń …«Shayirlıq haqqında shamalı sóz» dep atal
ǵan alǵı 
sózi de shayirlıq óneri menen ádebiy sındı tereńnen túsingen talant iyesiniń saldamanlı 
pikirlerinen ibarat».
1
Maqalada eske túsiriwler basım. Shayirdıń balalıq dáwiri Ullı Watandarlıq urıs jıllarına 
tuwra keledi. Usınday awır ja
ǵdayda da shayirdıń kórkem sózge degen qızıǵıwshılıǵı tómendegi 
qatarlarda beriledi: «Adamlar men haqqında qanday pikirde bol
ǵanın bilmeymen, biraq sol jılları 
mingen atlarım ma
ǵan narıyza bolǵan shıǵar dep oylayman. Óytkeni, meniń at dorbam kishkene 
kóshpeli kitapxana
ǵa kóbirek usaytuǵın edi. 
O, bul na
ǵız urıs dáwiriniń at dorbası edi. Oǵan at jemi nekan-sayaq tústi. Biraq ol kitapqa 
bárhama tolı edi. Ol kitaplar túrli jollar menen, túrli tá
ǵdir aydawında, tańlawsız, talǵawsız kelip 
biziń at dorba
ǵa túsip júrdi. Óydewimniń mánisi, kitaplar birazı at ayaǵı jeter jerlerdegi 
tanıslardan, bazı birewleri...awıllıq kitapxanadan, geybiri bazarda
ǵı jayma satıwshılardan, 
frontqa ketken mu
ǵallimniń kitap tekshesinen, qısqası túrli adamlardıń qolı qoyılǵan bul kitaplar 
túrli jaqlardan jıynalatu
ǵın edi». Sonıń menen birge avtor óziniń «Joldas muǵallim» poemasına 
sın beredi. 
«Bul poemanı házir geyde oqıp kórsem - dep jazadı I.Yusupov - onda
ǵı kórkemliktiń 
geypara sada kórinisleri, jaslıq ala
ǵayımlıq bas shayqatadı. Biraq poemadaǵı jas muzanıń jalınlı 
qumarlı
ǵı, jaslıq júrek qızǵını, jas qálemniń dúbirlegen tay shabısı ózimdi ele de qızıqsındıradı». 
Jazıwshılıq sırlarınıń ózine tán ózgesheligi I.Yusupovtıń mına qatarlarında kóriwge boladı. 
Jazıwshılıq, bul-oqıw hám jazıw, ómirińshe oqıw, úyreniw, izleniw, jazıw degen sóz. Avtordıń 
bul pikirleri «Júreklerge jol izlep»
2
atlı al
ǵı sózinde de dawam ettiriledi. 
I.Yusupovtıń bulardan basqa óziniń toplamlarına jaz
ǵan «K chitatelyam perevodov moix 
stixov»,
3
«Minnetdarshılıq»
4
h.t.b. al
ǵı sózleri bar. 
«Avtor bul al
ǵı sózlerinde óz dóretiwshiligi haqqında pikir júritpesten qosıq janrı, Batıs 
hám Shi
ǵis ádebiy dástúrleri, olardıń sintezi jóninde de, ádebiyattaǵı, sonıń ishinde lirika 
janrında
ǵı dástúrler, jollar, usıllar, mektepler tuwrasında ádebiyatta ádewir tájiriybege iye shayir 
sıpatında óz pikirin, teoriyalıq juwmaqların bildiredi».
5
I.Yusupovtıń al
ǵı sóz janrında jazılǵan maqalaları publitsistikalıq baǵıtta bolıp qalmastan, 
olarda ádebiy baylanıs, ádebiy teoriyalıq máseleler orın al
ǵan. Bul maqalalar óziniń mazmunı 
hám sóz etilip atır
ǵan ob’ektine qaray qaraqalpaq klassik shayirlarınıń toplamlarına jazılǵan alǵı 
sózler hám tuwısqan xalıqlar ádebiyatı toplamlarına jazıl
ǵan alǵı sózleri bolıp bólinedi. 
Ájiniyaz shayirdıń «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1975-jılı basılıp shiqqan 
shı
ǵarmalar toplamında sınshınıń «Dala orfeyi»
6
al
ǵı sózi berilgen. Onda shayirdıń ómir jolı, 
dóretiwshiligi tariyxıy ja
ǵdaylar menen baylanısta talqılanadı. «Ol kúnshiǵis poeziyasınıń ullı 
dástúrlerin hám tájiriybelerin óziniń júyrik qáleminiń ushında qaraqalpaq poeziyasına sińdirdi»,-
dep jazadı avtor.
XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri boyınsha ilimiy izertlew alıp bar
ǵan 
belgili ilimpaz Q.Járimbetov óziniń monografiyasında K.Mambetov, H.Hamidovtıń Ájiniyaz 
dóretiwshiligindegi 
ǵázzel janrı haqqında aytıp ótken pikirlerine, sonıń menen birge 
I.Yusupovtıń «Dala orfeyi» maqalasında
ǵı: «Ájiniyaz poeziyanıń aruz sistemasın da, ǵázzel, 
rubayı janrlarınıń da sırın álbette bilgen. Biraq bu
ǵan qarap Ájiniyaz qaraqalpaq poeziyasına 
aruz ólshemin, 
ǵázzel janrın endiredi degen pikirlerdi men dálilsiz dep oylayman. Óytkeni shayir 
ózi túsinip bilgen formalarınıń bárin óz ádebiyatına engize beriwge urınbaydı»,-degen pikirine 
1
«Әмиўдәрья» журналы, 1999, №5-6, 55-57-бетлер. 
2
Юсупов И. Таңлаўлы шығармаларының еки томлығы, I том, Нөкис, 1992, 5-10-бетлер. 
3
Юсупов И. Стремлюсь всей душой: Стихи и поэмы. Нукус, «Каракалпакстан», 1986, ст. 5-8. 
4
Юсупов И. Өмир саған ашықпан. Сайланды шығармалары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1999, 3-5-бетлер. 
5
Оразымбетов Қ.К. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында көркем формалардың эволюциясы ҳәм типологиясы. 
Нөкис, «Билим», 2004, 165-бет. 
6
Әжинияз. Шығармалары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1975, 5-20-бетлер. 

---

50 
analiz jasay otırıp, Ájiniyaz hám basqa qaraqalpaq shayirları 
ǵázzeldiń mazmunlıq tematikalıq 
ózgesheliklerin saqlap, onıń formasın, qálpin óz ádebiy ortalı
ǵına biyimlestirip túrlendirip 
jibergenin aytadı.
1
Ǵázzel-Shiǵis klassik janrlarınıń biri bolıp, aruz ólsheminde jazıladı. Qaraqalpaq 
poeziyasında 
ǵázzel dep atalıp júrgen lirikalar dástúriy barmaq ólsheminde jazılǵan. Demek 
I.Yusupovtıń Ájiniyaz dóretiwshiligi haqqında
ǵı teoriyalıq juwmaqları avtordıń Shiǵis klassik 
ádebiyatınıń janrlıq ózgesheligin tereń iyelegeninen derek beredi. 
Sonday-aq sınshınıń «Xalıq muńın, insan ármanın jırlawshı shayir»
2
al
ǵı sózinde Ájiniyaz 
dóretiwshiliginiń izertleniw tariyxına qısqa sholıwlar, shayir miyrasların bahalaw hám basıp 
shı
ǵarıwdaǵı kemshilikler sóz etiledi. Maqalada avtor «Bozataw» poemasınıń dóreliwin tariyxıy 
waqıyalar menen baylanıstıradı. 
1997-jılı «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen Berdaq shayirdıń 170 jıllıq merekesine 
arnalıp saylandı shı
ǵarmalar toplamı shıǵarıldı. Usı toplamda I.Yusupovtıń «Qaraqalpaq xalqınıń 
milliy maqtanıshı»
3
degen atamada al
ǵı sózi berilgen. Sınshınıń bul alǵı sózi Berdaq shayirdıń 
170 jıllıq Yubileyine baylanıslı ádebiy portret janrında jazıl
ǵan «Xalqımızdıń milliy maqtanıshı 
hám ruwxıy tımsalı»
4
maqalası menen o
ǵada únles. Bir maqalanıń eki janrdaǵı kórinisi dep 
qarasaq ta boladı.
«Turmıs shınlı
ǵın tebiretken qálem»
5
maqalası G.Esemuratovanıń dóretiwshiligine 
arnal
ǵan. Ol - dep jazadı avtor, hár shıǵarmasında óz qaharmanlarınıń obrazın, minez qulqın 
insan tá
ǵdiri arqalı jaratıwǵa umtıladı. Onıń tili asıqpay-albıramay, naǵısın keltirip sóylep 
otır
ǵan «ana tiline» usaydı. Onıń sózi shireli, sezimleri tereń... 
Shayira M.Jumanazarovanıń ózbek tilinde shiqqan qosıqlar toplamında I.Yusupovtıń 
«Kwklam nafasiday haetbaxsh she’rlar»
6
al
ǵı sózi kitaptıń bet asharı sıpatında jazılǵan. 
«Qaraqalpaqstan» baspası 1976-jılı qaraqalpaq tilinde bashqurt shayirlarınıń «Bashqurttıń 
baxıt qosı
ǵı» atlı poeziyalıq toplamın basıp shıǵardı. Bul toplamǵa 30 ǵa jaqın bashqurt 
shayirlarınıń poeziyalıq dóretpeleriniń úgileri kirgizilgen. Toplamdı jıyna
ǵan hám baspaǵa 
tayarla
ǵanlar belgili qaraqalpaq shayirları T.Mátmuratov hám T.Qabulovlar boldı. Poeziyalıq 
toplam I.Yusupovtıń «Aq edil boyınıń azamatlıq hawazı»
7
atlı al
ǵı sózi menen ashıladı. 
I.Yusupovtıń bul al
ǵı sózinde bashqurt ádebiyatına joqarı baha beriledi. Avtor Bashqurtstan 
tábiyatınıń gózzallı
ǵına, onıń ekonomikasına qısqa toqtap, házirgi zaman bashqurt ádebiyatınıń 
sheberligi kúshli, oy-órisi keń, xalıqlıq qásiyeti tereń milliy ádebiyatlardan biri ekenligi aytıp 
ótedi. 
Tatarstan ádebiyatı hám kórkem óneriniń Qaraqalpaqstanda
ǵı on kúnligine arnalıp 
shı
ǵarılǵan «Tatar shayirları» toplamında sınshınıń «Er júrekli hám sulıw janlı poeziya»
8
atlı al
ǵı 
sózi berilgen. Bunda tatar ádebiyatı tariyxına sholıw jasaladı. 
«Tatar ádebiyatı segiz ásirlik tariyxqa iye-dep jazadı avtor. Onıń sa
ǵasında «Qıssay Yusuf» 
dástanınıń avtorı shayir Qula
ǵaliy (XII ásir), tariyxshı alım hám shayir Marjaniy, Otız Iymanıy, 
Qayum Nasıriy usa
ǵan hikmetli sóz iyeleri turadı». 
Bunnan basqa 
Ǵ.Toqay, M.Ǵafuriy, Hadiy Taqtash sıyaqlı kórkem sóz iyeleriniń ómiri hám 
dóretiwshiligi haqqında ma
ǵlıwmat beriledi.
Ázerbayjan hám qaraqalpaq ádebiy baylanısları tiykarında «Qaraqalpaqstan» baspası 
tárepinen 1979-jılı «Hazar samalları» atlı toplam basıp shı
ǵarıldı. Bunda 50 den aslam 
1
Қ.Жәримбетов. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарийхы. Нөкис, 
«Билим», 2004, 158-162-бетлер. 
2
Әжинияз. Таңламалы шығармалары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1994, 5-13-бетлер. 
3
Бердақ. Сайланды шығармалары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1997, 5-12-бетлер. 
4
«Еркин Қарақалпакстан» газетасы, 1997, 19-август. 
5
Есемуратова Г. Шығармалары, I том. Нөкис, «Билим», 1995, 5-7-бетлер. 
6
Жуманазарова М. Қалбингизда қолгим келади. Тошкент, «Чулпон», 1999, 3-бет. 
7
Башқурттың бахыт қосығы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1976, 5-8-бетлер. 
8
Татар шайырлары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1980, 5-14-бетлер. 

---

51 
ázerbayjan shayirlarınıń lirikaları berilgen. Toplam I.Yusupovtıń «Ruwhı bálent poeziya»
1
atlı 
al
ǵı sózi menen ashıladı. Avtordıń bul maqalası joqarıdaǵı anatologiyalıq toplamlarda orın alǵan 
al
ǵı sózlerdiń kompozitsiyası menen birdey bolıp keledi. Sınshı poeziyanıń qúdiretin 
tómendegishe belgileydi: «Xalıqtıń kimligin, jan-sezim sulıwlı
ǵın, onıń qanday árman-tilek 
penen jasaytu
ǵının bilgiń kelse, onıń ana topıraq tábiyatınan lázzet alǵıń kelse, eń áwele sol 
xalıqtıń poeziyasın oqısań boladı». 
«Shayirlar danıshpanı Maqtımqulı»
2
al
ǵı sózinde túrkmen klassiginiń ómiri, jasaǵan 
dáwiri, tuwısqan xalıqlar ádebiyatına tásiri sóz etiledi. Ásirese, Maqtımqulı hám Ájiniyaz 
poeziyasında
ǵı uqsaslıqlardı sınshı tómendegishe bahalaydı: «Ájiniyaz Maqtımqulını ózine ullı 
ruwhıy ustaz bilgen, onıń shayirlıq «akademiyasınan» táliymat al
ǵan, onıń shıǵarmaların sheber 
qaraqalpaqshalap, óz xalqınıń kórkem oy-sanasına sińdirgen. Sonıń menen birge ullı túrkmen 
shayirınıń jolına ol ózi de qosıqlar jaz
ǵan. Máselen, Maqtımqulınıń «Bolmasa» redifli qosıǵınıń 
jolına Ájiniyazdıń jaz
ǵanın qarań, bunı endi qalayınsha eliklew yaki kóshırme derseń: 
Dúnyada Ziywardek dártli kisi joq, 
Biydártlerdiń anıń bilen isi joq, 
Yal
ǵanshıda zárre kóńil xoshı joq, 
Mázi tıqır-tıqır tili bolmasa.» 
Bul jerde ullı kritik V.G.Belinskiydiń: «Basqa shayirlar
ǵa ullı shayirdıń tásiri onıń 
poeziyası sol shayirlardıń tvorchestvosında kóriniwinen emes, al olardıń óz kúshlerin oyatıwınan 
seziledi. Mısalı, quyash nurı jerge túskende o
ǵan óz kúshin bemeydi, al jerdiń ózinde bar kúshti 
oyatadı»
3
-degen qatarları I.Yusupovtıń sın pikirleri menen únles bolıp keledi. 
Ǵ.Toqaydıń qaraqalpaq tilindegi birinshi shıǵarmalar toplamı 1960-jılı Qaraqalpaq 
Mámleket baspası tárepinen shı
ǵarıldı. Toplamnıń basında I.Yusupovtıń «Tatar poeziyasınıń 
quyashı»
4
al
ǵı sózi berilgen. Bunda tatar shayirınıń ómiri hám ádebiy dóretiwshiligi, onıń 
qaraqalpaq ádebiyatına, avtordıń jeke ózine tásiri haqqında sóz boladı. Avtordıń bul maqalası 
haqqında I.Sa
ǵıytov, Q.Maqsetov ózleriniń ilimiy miynetlerinde sóz etedi.
5
Ǵ.Toqaydıń shıǵarmalar toplamınıń ekinshi basılımı «Muńlı saz» degen atamada 1981-jılı 
basıldı. Bunda avtordıń «Edil boyınıń erkinlik jırshısı»
6
atlı al
ǵı sózi beriledi. 
Belgili bashqurt shayirı M.Kárimniń poeziyalıq shı
ǵarmaları tuńǵısh ret qaraqalpaq tilinde 
«Tırnalar qaytqanda» ataması menen «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1977-jılı shı
ǵarıldı. 
Kitaptıń bet asharı sıpatında I.Yusupovtıń «Nurlı tamshılar»
7
atlı al
ǵı sózi beriledi. Maqalada 
shayirdıń dóretiwshiligi, jámiyetlik xızmetleri sóz etiliwi menen birge, onda eslewler de orın 
al
ǵan. 
I.Yusupovtıń tuwısqan xalıqlar ádebiyatı toplamlarına jazıl
ǵan alǵı sózleri qaraqalpaq 
ádebiy baylaıslarınıń rawajlanıwına da óziniń tásirin tiygizip bardı. Onıń ádebiy sın 
maqalalarınıń janrlıq ózgeshelikleri quramalı bolıp, olarda ádebiy teoriyalıq, psixologiyalıq, 
estetikalıq talqılar qarısıp ketedi.  
50-jıllardıń ortalarında qaraqalpaq ádebiy sınında problemalıq maqalalar payda bola 
basladı. Ádebiyattıń kórkem metodı, ádebiy baylanıslar, ádebiy janrlardıń rawajlanıw sapası 
haqqında
ǵı miynetler sózsiz ádebiy protsesske jańalıq alıp keldi. 
Bulardıń ishinde I.Yusupovtıń «Lirika haqqında sóylesiw»,
8
«Watandarlıq urıstan keyingi 
1
Ҳазар самаллары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979, 3-9-бетлер. 
2
Мақтымқулы. Қосықлар. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1984, 5-14-бетлер. 
3
Белинский В.Г. Избранные сочинения. Москва, 1947, стр. 127. 
4
Ғ.Тоқай. Шыгармалары. Нөкис, ҚМБ, 1960, 3-6-бетлер. 
5
Сағыйтов И.Т. Қарақалпақ әдебиятының өсиў жоллары. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1979, 110-111-бетлер; 
Мақсетов Қ. Қарақалпақ әдебиятының туўысқан халықлар әдебиятлары менен байланысы. Нөкис, 
«Қарақалпақстан», 1987, 85-86-бетлер. 
6
Ғабдулла Тоқай. Муңлы саз. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1981, 5-12-бетлер. 
7
Мустай Кәрим. Тырналар қайтқанда. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1977, 5-10-бетлер. 
8
«Қарақалпақ әдебияты ҳәм искусствосы» (Ҳәзирги «Әмиўдәрья» журналы). 1956, №3, 81-92-бетлер. 

---

52 
qaraqalpaq sovet poeziyası haqqında»,
1
«Poemalar haqqında bir-eki sóz»
2
hám basqa da 
maqalaların atap ótiwge boladı. Sınshınıń bul miyetlerinde Watandarlıq urıstan soń
ǵı on jıllıqtaǵı 
qaraqalpaq poeziyası haqqında sóz baradı. 
«Lirika haqqında sóylesiw» maqalasında avtor qaraqalpaq ádebiyatında dóretilgen lirikalıq 
shı
ǵarmalardıń jetiskenlik hám kemshiliklerine, kórkem sheberlik hám tipik obraz jasaw 
máselesine ilimiy talqı jasaydı. Bul jılları kórkem ádebiyat ideologiyalıq qural sıpatında 
paydalanıldı. Nátiyjede avtor tili menen aytqanda, biraz shayirlardı hám qosıqlardı bizde bir-
birinen ajıratıw qıyın, eki tamshı suwday uqsas bolıp keldi. Bul ja
ǵday kórkem ádebiyatqa, sonıń 
ishinde poeziya
ǵa keri tásirin tiygizdi. Kórkem shıǵarmalardıń tek ideyalıq jaǵına úlken dıqqat 
awdarılıp, onıń kórkemlik tárepi esapqa alınbadı. Sonıń ushın da bunday kemshiliklerdiń aldın 
alıwda sınshı lirikalarda tipik obraz jasaw sheberliginiń áhmiyetine itibar qaratadı. Bul birinshi 
gezekte qálem iyelerine lirikanıń ózine tán estetikalıq qásiyetin kórsetip berse, ekinshi tárepten 
sol dáwir ádebiyattanıw iliminde jańashıllıq boldı. I.Yusupov turmıstı tipiklestirip súwretlewde 
B.Qayıpnazarovtıń «Kók emen» qosı
ǵına toqtaydı.
Maqalada sol dáwir ushın aktual máselelerdiń biri poeziyalıq shı
ǵarmalardıń kórkemliligi, 
olardıń ózine tán qásiyeti, nızamlılı
ǵı tómendegishe kórsetiledi: «Turmıstı ulıwmalap súwretlew, 
hádiyselerdi bastan aqırına deyin detalın túsirmey qosıqta bayanlaw
ǵa urınıw ne kózge tússe sonı 
kóshıriwge ádetleniw-shayirdı sózsiz naturalizmge, al poeziyanı prozaizmge aparıp so
ǵadı, 
turmıstıń xarakterli belgilerin tawıp onı tipiklestiriwge, shayir stiliniń, óz dawısınıń qáliplesiwine 
tosqınlıq jasaydı. ...Shayir hár qashan obraz
ǵa derek etip alıp otırǵan predmetin yamasa 
prototipin, olar
ǵa tán xarakterli belgilerdi hesh umıtpawı kerek». 
I.Yusupovtıń «Lirika haqqında sóylesiw» (kórkem sheberlikti taqlılaymız) maqalası-dep 
jazadı S.Axmetov, sılap sıypamay ba
ǵıtta emes, al tabısımız, tabısqa jetiw jolındaǵı izleniwimiz, 
kemshiliklerimiz, poeziyanıń qayma
ǵı bolǵan lirikada tipiklestiriw máseleleri haqqında jazıldı. 
Lirikada
ǵı baslı kemshiliklerden tematikalıq jarlılıq, turmıstı izertlemey ústirtin súwretlew, 
uyqas quwıwshılıq haqqında avtor o
ǵada prinsipial máselelerdi kóteredi.
3
«Poema haqqında bir eki sóz» maqalasında avtor Watandarlıq urıstan keyingi jıllarda 
qaraqalpaq ádebiyatında dóretilgen poema hám ballada janrlarına toqtaydı. 
Maqalada B.Qayıpnazarovtıń «Bir kolxozda», J.Aymurzaevtıń «Ómirbaydıń ómiri», 
S.Nurımbetovtıń «Paraxat» poemalarına ilimiy teoriyalıq kózqarasınan talqı islenedi. Sınshınıń 
kórsetiwinshe: «poemanıń basqa iri teklerden tiykar
ǵı ózgeshelikleriniń biri, ol ómir hádiysesiniń 
sharıqlap shıń
ǵa shiqqan joqarı momentin ǵana súwretleydi, óytkeni, poema, máselen prozalıq 
janr menen salıstır
ǵanda, maydalap, hádiyseniń basın hám ayaǵın qaldırmay súwretlep otırıwdı, 
kóp sózlikti kótermeydi». 
I.Yusupovtıń bunday teoriyalıq juwmaqları sol dáwir ádebiyattanıwı ushın o
ǵada zárúr, 
izertleniwi tiyis bol
ǵan máselelerge qaratıldı. 
Sonday-aq poemalar haqqında talqılar sınshınıń «Watandarlıq urıstan keyingi qaraqalpaq 
sovet poeziyası haqqında» atlı maqalasında da ushırasadı. Bul maqalada urıstan soń
ǵı on jıllıqta 
dóretilgen poemalar
ǵa sholıw jasalǵan. Álbette, bul dáwirde kópshilik poemalıq shıǵarmalar 
poema janrınıń nızamlıqlarına tolıq juwap bere almadı. Ádebiy protsesstegi bunday 
kemshiliklerdiń sebebi maqalada tómendegishe beriledi: «Poema
ǵa uzınnan uzaq, temaǵa 
qatıssız hám waqıyanıń rawajlanıwın órletip, geroylardıń xarakterin ashıp beriwge járdemi 
tiymeytu
ǵın kiris sózlerdi tıǵa beriw, orınsız qaytalawlar, konflikt tańlay bilmew, geroylardı 
ózine-ózin maqtatıw-mine bul jıllarda
ǵı poemalarda orın alǵan kemshilikler». 
Bunday kemshilikler ásirese urıs temasına jazıl
ǵan poemalarda kóp boldı. «Palwanbek», 
«Erbay batır», «El perzenti Ernazar», «Aqsholpan-Palman» hám basqa da poemalardıń onshelli 
tásirsiz bolıp shı
ǵıwınıń bas sebebi shayirlardıń súwretlep otırǵan turmıstı jaqsı bilmewi hám 
folklorlıq traditsiya
ǵa súyenip ketiwi boldı». 
1
Қарақалпақ әдебияты ҳәм искусствосы» (Ҳәзирги «Әмиўдәрья» журналы). 1956, №6, 77-86-бетл 
2
«Қызыл Қарақалпақстан» (Ҳәзирги «Еркин Қарақалпақстан» газетасы). 1956, 11-июль. 
3
Ахметов С. Қарақалпақ әдебий сыны. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1993, 89-90-бетлер. 

---

53 
Sonday-aq I.Yusupovtıń klassik shayirlarımızdıń dóretiwshiligine arnalıp jazıl
ǵan sın 
maqalalarında teoriyalıq kózqaraslar orın al
ǵan. 
«Qaraqalpaq xalqınıń milliy maqtanıshı»
1
al
ǵı sózinde Berdaq shayirdıń ómiri, 
ádebiyatımızda
ǵı tutqan ornı sóz etilip, onda sınshı «Aqmaq patsha» dástanın burın bizde 
kórilmegen jazba ádebiyattıń epikalıq dóretpesi dep atap ótedi. Shayir dóretiwshiligi haqqında
ǵı 
teoriyalıq pikirler «Xalqımızdıń milliy maqtanıshı hám ruwxıy tımsalı»
2
maqalasında da dawam 
ettiriledi.
XIX ásir qaraqalpaq lirikasınıń janrlıq qásiyetleri hám rawajlanıw tariyxı haqqında ilimiy 
izertlew alıp bar
ǵan ilimpaz Q.Járimbetov óziniń monografiyasında I.Yusupovtıń «Dala orfeyi» 
al
ǵı sózindegi teoriyalıq kózqaraslarına toqtalıp ótedi. 
I.Yusupovtıń 1958-jılı Ámiwdárya jurnalınıń №9 sanında «Xalıq shayirı Abbaz Dabılov» 
atlı maqalası járiyalandı. Ol-xalıq shayirı A.Dabılovtıń ómiri, ádebiy dóretiwshiligi, qaraqalpaq 
ádebiyatında
ǵı tutqan ornı kompleksli túrde izertlengen ádebiyattanıwımızdaǵı birinshi ilimiy 
miynet boldı.
«Abbazdıń poeziyasınan peyzaj lirikası ayırıqsha orın aladı-dep jazadı sınshı- «Báhárdiń», 
«Jaz máwsimi», «Ámiwdáryanıń tentek minezi» degen qosıqlarında qaraqalpaq jerleriniń 
peyzajlıq ózgesheligi dál hám sheber súwretlenedi. ...Oyshıl kóregen shayir sol peyzajdıń eń 
xarakterli jaqların tanıy biledi». 
V.G.Belinskiydiń kórsetkenindey-aq lirika tilsiz sezimlerge sóz hám obraz beredi, olar
ǵa 
ómir ba
ǵıshlaydı.
3
Maqala sońında sınshı: «Abbazdıń qosıqları tıń epitetler menen teńewlerdiń, xalıq arasında 
naqıl bolıp qalıw pravosına iye aforizmlerdiń ájayıp obrazlardıń tawsılmas 
ǵáziynesi sıyaqlı»-
dep juwmaq jasaydı. 
Sonday-aq I.Yusupovtıń sholıw janrında jazıl
ǵan maqalalarında ádebiy protsesstiń belgili 
bir dáwirinde dóretilgen kórkem shı
ǵarmalarǵa baha beriwde teoriyalıq jantasıwlar anıq 
kórinedi. Máselen «Qayta tuwıl
ǵan xalıq ádebiyatı haqqında sóz»
4
miynetinde sınshı 1960-
jıllarda
ǵı ádebiy protsesske toqtalıp: bul dáwir ádebiyatımızdıń túrli janrlar hám formalar 
boyınsha keńeyip, poeziyada lirikalıq tereńlikke, filosofiyalıq oyshılıqqa, súwretshilikke, 
obrazlıq konkretlikke, kólemli proza
ǵa...bet burıw jılları boldı,-dep kórsetedi. Jáne de sınshı 
«Ádebiyatımızdıń turmısshańlı
ǵı hám zamanlaslarımızdıń ayqın obrazı ushın»
5
atlı maqalasında 
ótken ásirdiń 70-jılları dóretilgen prozalıq shı
ǵarmalarǵa tómendegishe baha beredi. «Geypara 
povest hám romanlarda turmıstı biliw, epikalıq jedel, tvorchestvolıq batıllıq jetispeydi. Obrazlar 
hádden tıs qarapayım, sada, tili shiresiz, kórkemlikten aqsap atadı».