Ózbekstan respublikasi joqari hám orta bilim beriw ministrligi berdaq atindaǵi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

III. Alingan natiyjelerdi taliqlaw
III.1. Benzinniń oktan saniń asiriwda alınǵan natiyjelerin talıqlaw
Neft onimlerinen joqari konsentraciyali aromatikalıq uglevodorodlar alıwdıń tiykarǵı deregi katalitik riforming esaplanadı. Katalitik riforming shiyki onimi sıpatında adetde neftti birlemshi aydaw benzin fraksiyaları isletiledi. Riforming shiyki óniminiń fraksion quramı processtiń ónimleri menen belgilenedi. Eger processtin individual arenler alıw bolsa, yǵniy benzol, toluol hám ksilollar ushın, mas halda C₆ (63-85), C₇ (85-105^oC) ham C₈(105-140) uglevodorod fraksiyaları isletiledi. Eger benzin joqari oktanlı benzin alıw maqsetinde amelge asırılsa, shiyki onim sipatinda C₇-C₉ uglevodorodlarga mas kelgen 85-108 ^oC fraksiya isletiledi. Reforming bifunksional katalizatorida ketken reaksiyalar natiyjesinde benzin quramında kóp aromatikalıq uglevodorodlar payda bolıwı menen ózgerisler juz beriwi múmkin.Benzinlerdiń katalitik reformalaw procesiniń tiykarları aromatik uglevodorodlardıń qáliplesiwine alıp keletuǵın reakciyalar bolıp tabıladı. Olar altı aǵzalı degidrogenatsiya hám bes aǵzalı naften uglevodorodlarinin suwsızlanıwı, parafin uglevodorodlarining degidrosikalizatsiyasi reakciyası bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, katalitik reforma processinde ekinshi eń zárúrli uglevodorodlardıń izomerizatsiyasi reakciyası. Búgingi kúnde zavodlarda neftni qayta islew texnologiyası katalitik reformatsiyani támiyinlemeydi. Katalitik riforma procesiniń rawajlanıwı tetraetil qorǵasındı oktan-konstruktsion qosımshalar retinde az-azdan biykae etiw hám aromatik uglevodorodlarga bolǵan talaptıń artpaqtası menen birge, oktan-benzinli benzinlerdiń uzaq múddetli ósiw dentonaciyasına baylanıslı edi. Sonday etip, katalitik riforma zamanagóy neftni qayta islewdiń tiykarǵı procesi ornın iyeledi.Benzinnin oktan sanin asiriw ushin qollanilatugin tetraetilqorgasin ham antidetanor haqqinda metodikasi toliq jaratildi. AlCl₃ katalizatori qatnasinda izomerlew ham kreking quraminda benzin mugdari aniqlandi.Reformingnin sanaat apparatları jumısınıń nátiyjelerine kóre aromatlaw reakciyasınıń zaharleniw aktivleniw energiyası 92-158 kJ/mol'ni, gidrokrekingniki bolsa 117 - 220 kJ/moldi quraydı. Kólemlik tezlikti asıwı menen riforming processinde tez baratuǵın reakciyalar cikloalkanlardi degidrogenlew, salmaqli alkanlarni gidro-krekinglew hám uglevodorodlarni izomerlew ústinlik etedi. Alkanlardi degidrotsikllaniw, arenlarni dealkillew hám jeńil uglevodorodlardi gidrokreking reakciyalarınıń roli pasayadi. Túrli reakciyalar arasındaǵı parıqlardıń ózgeriwi nátiyjesinde benzindiń shıǵımı artadı, biraq onıń oktan sanı azayadı. Riformat avtomobil benzinleriniń joqarı oktanli komponenti (motor usılı boyınsha oktan sanı 85 yamasa izertlew usılı boyınsha 95) retinde qollaydilar yamasa arenlarni ajıratıp alıwǵa jiberediler. Katalitik reforming benzini 50-70 % aren, 30 % gajaqınn- hám izoalkan, 10 -15 % cikloalkanhám 2 % to'yinmagan uglevodorodlardi saqlaydı. Katalitik riforming benzini júdá kóp qurım payda bolıwına alıp keletuǵın arenlarning kópligi sebepli avtomobillerdiń janar maysı retinde isletiwge jaramaydı hám olardı kompawdirlewgw isletiledi. Katalitik riforming benzinlerinen individual arenlerdi ajıratıp alıw múmkin. Katalizatlarning dearomatlangan bólegi hám piroliz shiyki zatı retinde hám de jeńil parafinli eritiwshilerdi alıw ushın da qollanıladı. Neft ximiyalıq ónimleri hám de arenlar retinde eń kóp áhmiyetke iye bolǵanları benzol, o - hám n - ksilollar alınatuǵın shiyki buyımlar bolıp tabıladı. Arenlarni ajıratıw ushın hám de riformatlarni qımbat bahalı ónimlerge aylandırıw ushın óndiristiń kompleksleri jaratılǵan.
Ápiwayı aydaw usılı járdeminde motor janar mayları, kerosin, benzol, toluol, ksilollarni fraksiya quramıni anıqlandı. Neft ónimlerin fraksiya quramın anıqlaw atmosfera basımında ápiwayı aydaw úskenelerinde alıp barıldı.Neft ónimleri quramında, geyde, suw bolǵanlıǵı sebepli aydawdai aldın suwdı ajıratıp alıw kerek. Jeńil dizel janar maysın suwsızlantiriw ushın natriy sulfat yamasa kalsiy xlorid granulalari menen shayqatıladı iri duzlı qatlamı arqalı filtrlenedi. Ápiwayı aydaw suyıq, elementlar qospaların ajıratıwdı eń tez usıllari dan biri esaplanadı, biraq bul usıldı tek qaynaw temperaturası bir-birinen 80°C parıq etetuǵın kompopentlar qospasın ajıratıw ushın tabıslı qóllaw múmkinshiligi bar.


Juwmaq
Hár qıylı ilimiy derekler, internet maǵlıwmatları úyrenilinip analiz etildi hám sistemalastırılgan halda izbe-izlik menen ádebiyatlar túsindiriwinde túsinikli jaǵdayda jaratildi. Katalitik reforming - benzinlerdiń detonatsiya turaqlıgini asırıw hám arenlarni, tiykarınan benzol, toluol hám aromatik kislotalardı alıw ushın mólsherlengen process esaplanadı. Processni joqarı temperaturada (500 ⁰ C átirapında ), vodoroddıń basımı (1, 5- 4 MPa) bolǵanda hám kislotalı hám de gidrogenlewshi-degidrogenlewshi funktsiyalardı ózinde sáwlelengen funktsional katalizator qatnasıwında ámelge asıriladı. Kislotalı funktsiyanı tiykarınan alyuminiy oksidi,gidrogenlewchi- degidrogenlevchi funktsiyanı bolsa VIII gruppa metallari, tiykarınan platina atqaradı.
Reforming texnikasında shiyki onim benzin esaplanadı. Benzinlerdin oktan sanin asiriw ushın tetraetilqorǵasın qollanıladı. Shiyki onim sipatinda benzinnin tomendegi temperaturadagi tor fraksiyalari isletiledi:
Benzol ushin-60-85⁰C
Toluol ushin-85-110⁰C
Ksilol ushin-120-135⁰C

Paydalanilgan adebiyatlar dizimi

1. Проскурякова В.А. Химия нефти и газа Санг–Петербург «Химия» 1995 г. 441. С. 2. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – Москва.ИД «ФОРУМ», 2013. 334 С.
3. Корзун:. Н.В., Магарил Р.З., Химия нефти учеб.пособое Тюмень: Тюм.ГН.РУ, 2004.
4. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 5. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974.
6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974.
7. Соколов В.А., Тихомольова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.
8. Б.ВБелянин, В.Н.Эрих, Технический анализ нефтепродуктов и газа. 1979. Л. «Химия» 217 С.
9. Эрих В.Н. Химия нефти и газа. –Л.: Химия, 1966.
10. Туманян Б.П. Практичесеие работы по технологии нефти (малый лабораторный практикум) Москва 2006.
11. Сулимов А.Д. Производство ароматических углеводородов из нефтяного сырья. – М.: Химия, 1975
12. Аскаров М., Ойходжаев Б., Аловитдинов А. Полимерлар химияси. Тошкент, «Ўқитувчи», 1981.
13. О.Я. Нейланд. Органическая химия, – М Высшая школа, 1990.
14. Fosilov S. F., Mavlonov B.A Jumayev Q.K G’aybullayev S.A., Xamidov B.N «Neft va gaz mahcylotlarining fizik–kimyoviy tahlili» (O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi darslik siftida tavsiya etgan) Toshkent– «ILM ZIYO», 2010. 232 b.
Internet saytlar:
1.www.nuuz.uz.
2.www.ziyo.net.uz.
3.http://www.inchemistry