Ózine tuser bahasina tikkeley ham tikkeley bolmagan tasir etetugin qa`rejetler Jobasi: Kirisiw
Ónim birligi ózine túser bahasınıń analizi
Download 192.97 Kb. Pdf ko'rish
|
A\'metov Asadbek Basqariw esabi
|
3.Ónim birligi ózine túser bahasınıń analizi.
Ónim birligi óndiriske qárejetler islep shıǵarıw qárejetlerin baha (swm) kórinisinde jalpı ónim kólemine bolıw jolı menen anıqlanadı. Maǵlıwmatlar dereklerine baylanıslı halda esap-kitapları tiykarında xojalıq iskerligi boyınsha jıl aqırında kalkulyatsiya etiledi. Ol bólek islep shıǵarıw processleriniń jumıs nátiyjelerin bahalawǵa múmkinshilik beredi. Ónim ózine túser bahası túrli islep shıǵarıw maqsetleri bolǵan qárejetlerdiń bir qansha túrinen jaratıladı. Gárejet túrleri olardıń ulıwma summasına protsentli qatnası ózine túser bahası strukturasın ańlatadı. Olar kárxananıń qánigeligine, onıń texnikalıq úskenelestirilgenligi hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwine baylanıslı. Ózine túser bahası strukturasınıń analizi paydalanılıp atırǵan resursların ashıw hám qárejetlerdi kemeytiw jolların belgilep beredi. Ózine túser bahasın kalkulyatsiya qılıw bul ónim islep shıǵarıw hám realizatsiya qılıw, jumıs xızmetke etilgen qárejetlerdiń puldagi ańlatpasın esaplaw sisteması. 7 Processli kalkulyatsiyadan ádetde qayta islewdiń bir neshe basqıshınnan ótetuǵın birdey ónimler ushın paydalanıladı. Bul usılda qárejetler esabat dáwirinde bólek bólindiler boyınsha yamasa málim waqıt dawamındaǵı processga toplandı. Hár bir bólindi ushın “Tamamlanbagan islep shıǵarıw” schyoti ashıladı. Ónim birligine islew berilip tayyar bolǵanǵa shekem ol bir neshe bólindi yamasa processden ótedi. Hár bir bólindinde qárejetler ónimge ótkeriledi. Islep shıǵarıw procesiniń aqırında bul qárejetler ónim birligine ketken ulıwma ǵárejetlerdi anıqlaw ushın jıynaladı. Kárxanalarda islep shıǵarıw ǵárejetleri qoyılǵan vazi- falarga muwapıq ǵárejet elementleri hám kalkulatsiya elementlarına bólinedi. Ǵárejetlerdi elementleri boyınsha gruppalaw islep shıǵarıw ǵárejetlerin ekonomikalıq mazmunına qaray anıqlaw hám tiyisli smetalar dúziwge tiykar boladı. Islep shıǵarıw ǵárejetlerin kalkulatsiya elementları boyınsha gruppalaw bolsa ónimler ózine túser bahasın anıqlawlawǵa xızmet etedi. Usı ǵárejetler shiyki zat hám materiallardı tayarlaw, qayta islew, brak ónimlerdi ońlaw, yarım tayın ónimlerdi islep shıǵarıw menen baylanıslı boladı. Islep shıǵarıw xarakterine iye bolmaǵan ǵárejetlerge kárxananıń materiallıq -xojalıq obiekt- lariga sarplanatuǵın ǵárejetler kiredi, Sonıń menen birge, kárxanalarda ǵárejetler ónim ózine túser bahasına kiriti- lishiga kóre tikkeley hám tikkeley bolmaǵan ǵárejetlerge ajratıladı. Tikkeley ǵárejetler kárxanalarǵa ónimlerdi islep shıǵarıw menen tuwrıdan-tuwrı baylanıslı bo'Igan shiyki zat hám materiallar, miynetke aqsha tólew (ajıratılǵan qarjıları menen birge), óndiriste paydalanılıp atırǵan tiykarǵı qurallar amortizatsiyasi sıyaqlı ǵárejetler kiredi. Tikkeley materiallıq ǵárejetler islep shiǵarılatuǵın ónim (jumıs hám xızmetjlarning tiykarın tashkil etip, onıń quramına kiretuǵın yamasa ónimler tayarlaw, jumıslar orınlaw hám xızmetler kórsetiwde paydalaniletuǵın shetten satıp alınatuǵın shiyki zat hám materiallar ǵárejetlerin ańlatadı. Joqarıdagilardan tısqarı «Ǵárejetler quramı tuwrısındaǵı» Ni- zomga muwapıq, tómendegi ǵárejetler de tikkeley materiallıq ǵárejetler quramına kiredi: — normal texnologiya procesin támiyinlew hám ónimlerdi oraw ushın ónim (jumıslar, xızmetler) yamasa basqa islep shıǵarıw mútajligine sarplanatuǵın (ásbap -úskeneler, ımaratlar, dóretpe- atlar hám basqa tiykarǵı qurallar sınaqın ótkeriw, baqlaw, saqlaw, ońlaw hám olardan paydalanıw ) ushın islep shıǵarıw processinde paydalaniletuǵın satıp alınǵan zat etiletuǵın mater, allar, sonıń menen birge ásbap -úskenelerdi ońlaw ushın ıqtıyat bólimler, inven- tarlar ma`nisi, xojalıq buyımları hám tiykarǵı qurallarǵa kirmay- digan basqa miynet quralları ; — satıp alınatuǵın, kelesinde kárxanada montaj etiletuǵın. yamasa qosımsha ishlov beriletuǵın butlovchi buyımlar hám yarım tayın ónimler; — sırtqı yuridikalıq 8 hám fizikalıq shaxslar,. sonıń menen birge kárxananıń ishki strukturalıq bólindileri tárepinen atqarılatuǵın iskerliginiń tiykarǵı túrine tiyisli boMmagan islep shıǵarıw ózgeshelikine iye boMgan jumıslar hám xızmetler. Islep shıǵarıw xarakterine iye boMgan jumıslar hám xızmetlerge ónim islep shıǵarıw boyınsha mámilelerdi orınlaw, xomash- yamasa hám materiallarǵa qayta islew, olardıń sapasın anıqlaw ushın sınaqlar ótkeriw, belgilengen texnologiyalıq processlerge ámel etiliwi ústinen baqlaw, tiykarǵı islep shıǵarıw quralların ońlaw hám basqalar tiyisli boMadi. Kárxana ishinde sırtqı yuridikalıq shaxslaming transpon xızmetlerin (shiyki zat, materiallar, instrumentler, detallar, denevorlar, júkler- dıń basqa túrlerin oraylıq bazadan sexga, sonıń menen birge, tayın ónimdi saqlaw ushın bazaǵa keltiriw) da islep shıǵarıw ózgeshelikine iye boMgan xızmetler esaplanadı. — tábiy shiyki zat (jer rekultivatsiyasiga ajıratılǵan qarjılar, qánigelik- lashtirish, yuridikalıq shaxslar tárepinen ámelge asırilatuǵın yerni rekultivatsiya qılıw jumıslarına aqsha tap Mash), túbiri menen beriletuǵın tereklerge aqsha toMash, sanaat kárxanaları tárepinen suw xojalıǵı sistemasınan belgilengen hmitlar sheńberinde hám odan artıqsha alınatuǵın suw ushın aqsha toMash. Sanaattıń shiyki zat tarmaqları ushın bolsa aǵash -taxta materiallarınan yamasa paydalı qazilmalar (ruda ) den paydalanıwǵa huqıqlarningamortizatsiya etiletuǵın ma`nisi yamasa átirap -ortalıqtı qayta tiklew ǵárejetleri. — texnologiyalıq maqsetlerge, energiyanıń barlıq túrlerin óndiriske, ımaratlardı qizdırıwǵa sarplanatuǵın janılgMning shetten satıp alınatuǵın barlıq túrleri, kárxanalardıń transportı tárepinen atqarılatuǵın óndiriske xizmet kórsetiw boyınsha transport jumısları ; — kárxananıń texnologiyalıq, transport hám basqa islep shıǵarıw hám xojalıq mútajliklerine sarplanatuǵın barlıq túrdegi satıp alınǵan zat etiletuǵın energiya. Bunda kárxananıń ózi tárepinen islep shiǵarılatuǵın elektr energiyasına hám energiyanıń basqa túrlerine, sonıń menen birge. satıp alınǵan zat etiletuǵın energiyanı tutınıw jayına transformaciya qılıw Hám uzatıw ǵárejetleri materiallıq ǵárejetlerdiń tiyisli elementlerine kiritiledi; — islep shıǵarıw salasında materiallıq baylıqlaming tábiy joǵalıp ketiw normalari sheńberinde hám olardan artıqsha joǵatılıwı, jaramsızlanıwı hám. kem shıǵıwı. — kárxananıń transportı hám xızmetkerleri tárepinen materiallıq resursların jetkiziw menen bog'Iiq ǵárejetler, atap aytqanda júklew hám túsiriw jumısları islep shıǵarıw ǵárejetleriniń tiyisli elementlerine kiritiliwi zárúr. — kárxanalar tárepinen buyım jetkezip beretuǵınlardan alınatuǵın ıdıslar da materiallıq resurslar ma`nisine kiritiledi. — ónim ózine túser bahasına kirgizetuǵın materiallıq resurslar xa- rajatlaridan qaytarılatuǵın chiqitlar ma`nisi, ıdıs hám oraw - jaylaw materialları ma`nisi olardıń ámelde satılıwı, payda - lanilishi yamasa bazaǵa tabıs etiliwi bahası boyınsha shıǵarıp taslanadı. — materiallıq ǵárejetler elementi boyınsha 9 sáwlelendiriletuǵın materiallıq resurslar ma`nisi satıp alıw bahasınan, sonday-aq, qosımsha baha (ústeme) den, támiynat, sırtqı ekonomikalıq shólkemler tárepinen todanadigan dáldalshılıq sıylawlarınan, tavar biijalari xızmet- laridan, sonday-aq brokerlik xızmetlerinen, bojlar hám yigdmlar, transportda tasıwǵa aqsha todashdan, sırtqı'yuridik shaxslar tárepinen ámelge asırilatuǵın saqlaw hám jetkiziwge aqsha todashdan kelip shıǵıp qáliplesedi. Tikkeley miynet ǵárejetleri: tikkeley islep shıǵarıw xızmetkerleri, islep shıǵarıw processinde islep atirǵan mashina operatorları hám tikkeley óndiriste bánt bodgan basqa xızmetkerlerdiń miynet haqi ǵárejetleri. Sonıń menen birge, «Ǵárejetler quramı tuwrısında»gi Qaǵıydaǵa kóre, tikkeley miynet ǵárejetlerine tómendegiler kiritiledi: — xojalıq jurgiziwshi subyektda qabıl etilgen miynetke aqsha todash formaları hám sistemalarına muwapıq orınlanǵan bahanomalar, tarif stavkaları hám lawazım is haqılarınan kelip shıǵıp esaplanǵan ámelde orınlanǵan jumıs ushın islep shıǵarıw ózgeshelikine iye bodgan esaplanǵan mıynet haqı, sonday-aq, orınlanǵan jumıstı esapqa alıw boyınsha dáslepki hújjetlerde názerde tutılǵan xoshamet- lantiruvchi tusdagi todovlar; — kásip uqıpı hám tárbiyashılıq ushın tarif stavkalarına hám okladlarga ústemeler; — jumıs rejimi hám miynet sharayatları menen baylanıslı bolǵan kom- pensatsiya tusidagi tólewler, sonday-aq : — texnologiyalıq process kesteinde názerde tutılǵan tungi waqıtta, isten tısqarı waqıtta, dem alıw hám bayram (islenbeytuǵın ) kunJarda islegenlik ushın tarif stavkaları hám okladlarga ústemeler hám qosımsha aqsha ; — kóp smenalı rejimde islegenlik, kásiplerdi birge qosıp alıp barǵanlıq hám xizmet kórsetiw zonaların keńeytirganlik ushın ústemeler; — húkimet tárepinen tastıyıqlanǵan kásipler hám jumıslar dizimi boyınsha salmaqli, zıyanlı, bólek zıyanlı miynet hám tábiy ıqlım sharayatlarında islegenlik ushın ústemeler, sonday-aq bul sharayatlar daǵı úzliksiz jumıs stajı ushın ústemeler; — baylanıs, temirjol, dárya, avtomobil transportı hám úlken jollar xızmetkerleriniń hám turaqlı jumısı jolda ótetuǵın yamasa reys kórinisine iye bolǵan basqa xızmetkerlaming mıynet haqına, xojalıq jurgiziwshi subyekt jaylasqan orından jo'nagan waqtınan baslap sol jayǵa qaytıp kelgen payıtqa deyin tolıqnatuǵın yoida ótken hár bir sutka ushın tolıqnatuǵın ústemeler; — qurılısda, rekonstrukciya qılıwda hám jetilisken remont - lashda tikkeley bánt bolǵan, sonıń menen birge, nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan jaǵdaylarda vaxta usılı menen islerdi atqarǵan xızmetkerler ushın jumıstıń kóshpeli hám reys ózgesheligi ushın ústeme; — turaqlı túrde jer astı jumıslarında bánt bolǵan xızmetkerlerge olardıń pátada (konda) jumıs jayına jo'nab ketiwlerinen aldın hám keyin basıp qaytıwlarına shekem ótetuǵın normativ waqıt ushın qosımsha aqsha ; — miynetke aqsha tólewdiń rayonlar boyınsha tártipke solini- shiga, sonday-aq rayon koefficiyentleri hám ámeldegi 10 nızam hújjetlerine muwapıq shól, suwsız hám joqarı tog1 jaylarında islegenlik ushın koefficiyentler menen belgilengen tólewler; — xojalıq jurgiziwshi subyekt jaylasqan orından (jıynalıs punk- tidan) jumıs jayına hám keyin basıp qaytatuǵın jolda ótetuǵın kún ushın vaxtada islew kesteinde názerde tutılǵan, sonıń menen birge xızmetkerlaming meteorologiya sharayatlarına kóre hám transport shólkemleriniń aybi Rejeli (shamalıq ) ózine túser bahası boyınsha ǵárejetler esabı usılı normativ usılǵa qaraǵanda kóbirek qosımsha artıqmashılıqlarǵa iye. Ol jaǵdayda normativ kólemlerge salıstırǵanda joybarlastırılǵan kólemlerdi tereńrek tiykarlanǵanlıǵı, shamalar anıqlıǵı qadaǵalaw natiyjeliligin asırıwdı támiyinleydi. Ol ámeldegi islep shıǵarıw resurslarini esapqa alǵan halda materiallar, yoqilgh, energiya, mıynet haqı hám basqa ǵárejetler- dıń progressiv normalaridan kelip shıǵıp shólkemlestiriledi. Bul usıldıń tiykarǵı abzallıǵı sonda, ol jaǵdayda rejeli ǵárejetler erisilgen nátiyjege emes, bálki kelesindegi shamaǵa tiykarlanadı. Texnologiyalıq processga salıstırǵanda ǵárejetler esabın processli hám buyırtpalar boyınsha shólkemlestiriw múmkin. Ónim ózine túser bahasın anıqlawdıń processli usılınan ónim óndiriste shiyki zattıń bir neshe processdan ótkeninen keyin tayın ónim holiga keletuǵın islep shıǵarıwlarda paydalanıladı. Ózine túser bahasın kalkulatsiya qılıwdıń processli usılı úzliksiz, bir neshe basqıshdan ibarat processler b o 'yicha kóp muǵdardaǵı ónimler óndiriwshi kárxanalarda qollanıladı. Bunda ónim ózine túser bahasın kalkulatsiya qılıw eki usılda ámelge asıriladı : — ortasha esap usılı. Usı usılda ǵárejetler, sonday-aq, esabat dáwiri bası daǵı qaldıq summası da qosılıp, sol dáwirde islep shıǵılǵan shártli tayın ónim birligine bólinedi; — FIFO usılı. Bunda esabat dáwiri bası daǵı tamamlanmagan islep shıǵarıw qaldıg'i tamamlanıladı, keyininen jańa ónim islep shıǵarıw ámelge asıriladı. FIFO usılın qóllawda anaǵurlım qıyınshılıqlar ámeldegi, biraq ortasha esap usılına salıstırǵanda anıqlaw esaplanadı. Ǵárejetler esabınıń processli usılınıń eki variantı ámeldegi: yarım tayın ónimli hám yarım tayın ónimsiz. Yarım tayın ónimli usılda hár bir aldınǵı qayta islengen ónim. keyingi qayta ishlov ushın yarım tayın ónim esaplanadı hám ol tısqarına satılıwı múmkin. Bul yarım tayın ónimlami haqıyqıy, normativ yamasa rejeli ózine túser bahası boyınsha, esap - kitap yamasa ónimdi satıw bahaları boyınsha bahalaw zárúrshiligin belgileydi. Bu'variantda yarım tayın ónimler ma`nisi bólek 2100 — «0'zi islep shıǵarǵan yarım tayın ónimler» atlı aktiv schotda sáwlelendiriledi. Yarım tayın ónimsiz usılda hár bir qayta ishlov boyınsha, tiykarınan, tek qayta islewge ketken ǵárejetler alınadı. Tayın ónim ózine túser bahası shiyki zat, dáslepki materiallar ǵárejetleri, barlıq qayta islew ǵárejetleri hám basqa islep shıǵarıw ǵárejet- larini ulıwmalastırıw menen anıqlanadı. Bunda tek tayın ónim ózine túser bahası kalkulyatsiya etiledi 11 Bul usılda qárejetler esabat dáwirinde bólek bólindiler boyınsha yamasa málim waqıt dawamındaǵı processga toplandı. Hár bir bólindi ushın “Tamamlanbagan islep shıǵarıw” schyoti ashıladı. Ónim birligine islew berilip tayyar bolǵanǵa shekem ol bir neshe bólindi yamasa processden ótedi. Hár bir bólindinde qárejetler ónimge ótkeriledi. Islep shıǵarıw procesiniń aqırında bul qárejetler ónim birligine ketken ulıwma ǵárejetlerdi anıqlaw ushın jıynaladı. 12 Juwmaq Shólkemlerdiń buxgalteriya esabı sistemasında islep shıǵarıw qárejetlerin esapqa alıw hám ónim, jumıslar hám xızmetler ózine túser bahasın esapqa alıw zárúrli orın tutadı. Usınıń menen birge, bul buxgalteriya esabınıń eń qıyın tarawı, sebebi onı shólkemlestiriwde ónim, jumıs hám xızmetlerdi islep shıǵarıwdı basqarıw, texnologiya hám shólkemlestiriwdiń tarmaqqa tán qásiyetlerin esapqa alıw kerek. Shólkem quralları qatnasınıń eń zárúrli basqıshlarınan biri islep shıǵarıw procesi bolıp tabıladı. Bul processda materiallıq, miynet hám finanslıq resursların shólkemlestiriw, jumsaw, islep shıǵarılǵan ónim, orınlanǵan jumıslar hám kórsetilgen xızmetler ózine túser bahasın qáliplestiredi. Ónimler, jumıslar hám xızmetler islep shıǵarıw qárejetlerin esapqa alıw jáne onıń ózine túser bahasın anıqlawdıń áhmiyeti, birinshi náwbette, bul qárejetlerdi nátiyjeler - jaratılǵan hám satılǵan ónim kólemi hám rentabellikti anıqlaw menen salıstırıw zárúrshiliginen kelip shıǵadı. Ónim ózine túser bahası shólkemdiń ónim islep shıǵarıw hám satıw, islerdi orınlaw xızmetler kórsetiw hám satıw menen baylanıslı qárejetlerin pul formasında sáwlelendiriwshi eń zárúrli kórsetkish bolıp tabıladı. Ózine túser bahasınıń mánisi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, shiyki zat hám materiallar sapası, menejerdiń islep shıǵarıw procesin nátiyjeli shólkemlestiriw qábileti hám basqa kóplegen faktorlarǵa baylanıslı. Qárejet bahası - shólkemler iskerliginiń sapa kórsetkishi - jasaw hám materiallasqan miynet qárejetleri jıyındısı bolıp tabıladı. Qárejetlerdi kemeytiw, kólemdiń ósiwi menen birge, tákirar islep shıǵarıw ushın fondlardı kóbeytiwdiń eń zárúrli dáregi esaplanadı. Ónim, jumıs hám xızmetler ózine túser bahasın tómenletiw miynet ónimliligin asırıw, jańa texnika hám texnologiyanı keń engiziw, tiykarǵı hám aylanba aqshalardan aqılǵa say paydalanıw, joytıwlardı kemeytiw hám basqa faktorlarǵa tiykarlanadı. Bazar ekonomikası sharayatında ónim, jumıs hám xızmetler ózine túser bahasınıń ma`nisi asadı, onıń ma`nisi payda muǵdarın belgileydi. |
