Ziyoda masharipova

Tayanch tushunchalar
Voiz - nutq so‘zlovchi, notiq.
Ilmi nujum - yulduzlar haqidagi ilm, falakiyot ilmi.
Koshifiy - kashf qiluvchi.
Suhbat odobi - suhbatlashish madaniyati.
Savol va topshiriqlar
1. Husayn Voiz Koshifiy qayerlarda tahsil olgan, Hirotga kelishiga kim sabab bo‘lgan?
2. Koshifiy, asosan, qaysi fanlami chuqur o'rgangan, uning xalq o‘rtasida mashhur boTgan asarlarining nomlarini ayting.
3. Navoiy va Koshifiy o‘rtasidagi o‘zaro do‘stlik va ilmiy hamkorlik munosabatlari haqida qanday fikrdasiz?
4. Husayn Voiz Koshifiy va'zlarining shuhrat qozonishiga, asosan, qanday omillar sabab boTgan?
5. “Axloqi Muhsiniy” asarining g'oyaviy mazmuni nimalardan ibo- rat?
6. Husayn Voiz Koshifiy notiqlik san'atiga doir qanday asarlar yoz- gan?
7. “Futuwatnomai sultoniy...” asarida martabaga yetmaganlarning suhbat odobida sakkizta qoidaga amal qilish ta'kidlangan. Bu qoidalar nimalardan iborat?
8. Koshifiyning qaysi asarlari fors-tojik tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Tarjima kimlar tomonidan amalga oshirilgan?
¹ O'sha kitob, 58-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Adabiyotlar
1. Alisher Navoiy. 0‘n besh to‘mlik. 0‘n ikkinchi tom. Majolis un- nafois. - Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1966.
2. Husayn Voiz Koshifiy. Futuvvatnomai sultoniy yoxud javonmard- lik tariqati (fors tilidan Najmiddin Komilov tarjimasi). - Toshkent: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1994.
3. S.Inomxo‘jaycv, A.Zunnunov. Ifodali o‘qish asoslari. -Toshkent: 0‘qituvchi, 1978.
4. Ravshanbek Mahmudov. Degonimni ulusqa marg'ub et... -Tosh- kcnt: 0‘zbekiston, 1992.
QADIM YUNONISTONDA NOTIQLIK SAN’ATI
Reja
1. Yunonistonda notiqlik san'ati taraqqiyoti va uning sabablari.
2. Notiqlik san'ati va Aristotel ijodi.
3. Mark Tulliy Sitseron - mashhur notiq va nazariyotchi olim.
4. Demosfen - beqiyos notiq, otashin vatanparvar.
Antik davrlarda yunonlar chuqur fikrlash va chiroyli gapirish ilmini hikmat va donishmandlik deb ataganlar. Notiqlik san'atining buyuk namoyandasi Sitseronning ma'lumotlariga qaraganda, Suqroti hakim zamonlarigacha falsafa va notiqlik yagona ilm sifatida mavjud boTgan. Suqrot o‘z mulohazalari bilan dono fikr va ziynatlangan nutqning ya- gona ilmini ikkiga ajratib qo'ygandan keyin fikrga ayrim, nutqqa ayrim o'qitish odati paydo boTgan'. Shundan keyin kishilami har tomonlama mukammal, go‘zal nutq so‘zlashga o‘rgatuvchi maxsus ritorika ilmi vu- judga kelgan. MaTumotlarga qaraganda ritorikaning asl vatani Sitsiliya oroli boTib, eramizdan oldingi V asming o‘rtalarida bu yerda demokra- tik tartiblar o'matilgach, notiqlik faoliyatining rivoji uchun keng yo‘1 ochiladi.
Mashhur ritor Gorgiy (taxminan 483-376) 427 yilda o‘z shahri Leontina uchun harbiy yordam so‘rab maxsus elchi sifatida Afinaga ke-
¹ Silseron. Notiqlik san'ati haqida ikki risola (Urlon Otajon taijimasi). - T.: Yangi asr avlodi, 2007, 270-bet.
- 25 -
www.ziyouz.com kutubxonasi
ladi va xalq majlisida gapirgan nutqi bilan Afina yoshlarida juda kuchli taassurot qoldiradi; shundan keyin ko‘p o‘tmay Gorgiy butunlay Afi- naga ko‘chib kelib, shu yerda ritorika maktabini ochadi va o‘z shogird- lariga chiroyli so‘zlash san'atini o'rgata boshladi.
Gorgiyning fikricha, notiqning eng muhim vazifasi tinglovchini ishontirish, uni maftun etish va o‘ziga rom qilishdan iboratdir. Gorgiy, asosan, mifologik mavzularda tantanali nutq so'zlagan, uning nomi os- tida bizga qadar “Yelena” va “Palimed” sarlavhali ikkita yozma nutq yetib kelgan.
Notiqlik san'atiga ehtiyoj Afinada, ayniqsa, juda kuchli edi. Chunki Yunonistonda demokratiya tuzumi qaror topgach, respublikaning har bir ozod kishisi xalq majlislarida, senat kengashlarida, sud ishlarida erkin nutq so'zlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Afina davlatidagi sud tartiblari ham notiqlik san'atining keng rivoj topishiga kuchli ta'sir ko‘rsatadi. Mazkur tartiblarga ko‘ra, sudga ishi tushgan har bir kishi shaxsan sud majlisiga kelib, da'volarini bayon etishi yoki o'zini hi- moya qilishi lozim edi. Lekin hamma ham voqea tafsilotlarini man- tiqan asoslab, chiroyli gapirish iqtidoriga ega bo‘lavermaydi. Natijada, hozirgi advokatlarga o'xshagan va qadimgi yunon tilida “logograflar” deb ataluvchi maxsus kasb kishilari paydo bo‘ldi. Bilimdon, so‘zga chechan notiqlaming ko'pchiligi “logograflik” bilan ham shug‘ullanib sudlashuvchilarga maxsus nutq matnlarini yozib berganlar. Logograflar haqida fikr yuritilganda ko‘pincha manbalarda Lisiy nomi qayta-qayta tilga olinadi.
Asli sitsiliyalik bo'lgan mashhur so‘z ustasi Lisiy Afinada yashagan (459 - 380). 0‘z faoliyatini logograflik kasbiga bag‘ishlagan bu zot, asosan, sud nutqlarini ijod etgan. U har bir nutqni yozishga kirishar- kan, awalo, bu nutqni buyurtma bergan kishining tabiatiga, ijtimoiy mavqeiga qanchalik monand kelish-kelmasligiga katta e'tibor beradi. Masalan, qishloqdan kelgan oddiy bir dehqon yoki o'rtamiyona sha- har fuqarosi hech qachon kitobiy iboralar ishlatib, murakkab qonun- ning kerakli boblarini dalil keltirib, hashamatli nutq so'zlay olmaydi. Agar shunday qilsa, aytgan gaplarining soxtaligi bilinib qoladi. Lisiy san'atkorligining asosiy siri shundaki, u nutq matnini yozishga kirishar ekan, o‘z oldiga faqat bir maqsadni qo‘yadi; u ham bo‘lsa so‘zlayotgan kishi haqida sud hay’ati dilida eng yaxshi taassurotlar qoldirish,
-26-
www.ziyouz.com kutubxonasi
uning har bir gapi yurakdan chiqayotgan, chinakam samimiy gaplar ekanligiga ishontirishdir. Lisiy qo'li bilan yozilgan nutqlaming biron- tasida so‘zlovchining tabiatiga mos kelmaydigan dabdabali, serhasham iboralami uchratmaymiz. Lisiy nutq uslubining aniq va ravshanligi, tilining sodda va ravonligi, har bir odamni o'z tilida gapirtira olish ma- horati uni yunon tarixida o‘tgan logograflarning eng mashhurlari qato- riga qo‘ydi.
Shu tariqa notiqlik san'ati rivojlanib, uning siyosiy notiqlik, sud notiqligi, epidektik notiqlik kabi turlari paydo bo'ladi. Epidektik notiqlar ulug‘ zotlarni va mashhur voqealami madh etib, tantanali yig‘inlarda nutq so‘zlaganlar.
Notiqlik san'atining rivojlanishi, adabiy tilning, badiiy adabiyotning ravnaqida katta ro‘l o‘ynadi, shuningdek, “Ritorika” ilmining vujudga kelishiga sabab bo'ldi.
Yunoniston va Rimdagi notiqlik san'ati taraqqiyotida muhim o‘rin egallagan mashhur so‘z ustalarining har biri o‘z nutq uslubi bilan alo- hida ajralib turganlar. Bu haqda Mark Tulliy Sitseron shunday deb yozadi: “Isokratda nazokat, Lisiyda oddiylik, Gipereidda zukkolik, Esxilda tiniqlik, Demosfenda kuch bor. Ular go‘zal, zebo emasmilar? Ular ozgina bo‘lsa-da, bir-biriga o'xshaydilarmi? Afrikanda salmoq- dorlik, Leliyda muloyimlik, Galbada keskinlik, Karbonda alohida bir ravonlik va ohang bor edi. Ulaming qaysi biri o‘z davrlarida birinchi boMmagan? Va aytish kerakki, ulaming har biri o‘z uslubida birinchi edi”¹. Xullas, notiqlar qancha bo‘lsa, suxandonlik turlari ham shuncha xilma-xil bo'lgan. Shuni ham alohida ta'kidlash lozimki, qadimgi davr- da mashhur bo‘lgan barkamol notiqlaming aksariyati buyuk donish- mandlar Platon va Aristotel maktabida ta'lim olgan faylasuf ham edilar.