Zohid jumaniyozov

So’z va so’z birikmalari o’rnining tarjimada almashinuvi. Tarjimonlik transformatsiyaning bir turi deb sanalgan ushbu almashtirib turida biz tarjima matnida asl matnga nisbatan til elementlarining ketma-ketlik tartibini o’zgartirilishini tushunamiz.
Odatda quyidagi elementlarning, shu jumladan, so’zlar, so’z birikmalari, mustaqil gaplarni va qo’shma gap qismlarini, o’rnini almashtirib qo’yish mumkin.
Tillarning o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra tarjima jarayonida so’z va so’z birikmalarning gapdagi o’rnini o’zgartirish eng ko’p uchraydigan holdir. Ma’lumki, nemis va o’zbek tillarida so’z tartibi bir xil emas; tabiiyki, bu narsa tarjima jarayoniga ta’sir qilmasdan qolmaydi.
Masalan: All dies (1) /sagte (2) /die Teekanne (3) / in ihrer sorglosen


Jugendzeit (4). (H.Ch. Andersen. Teekanne. In: H.Ch.Andersen. Fliedermütterchen. Berlin, 1973. S.196).
Bu gaplarni (1) / choynak (3) / g’am-koyishsiz yoshlik yillarida (4) / aytar ekan (2). (G.X.Andersen. Choynak. G.X.Andersen. Juldurvoqi qirol taxtida. S.Yo’ldoshov tarjimasi. Toshkent, 1976. 229-230 bb.)
(Bu misolda 1, 2, 3, 4 raqamlari bilan gapning asosiy bo’laklari – to’ldiruvchi (1), kesim (2), ega (3), payt holi (4) belgilangan).
Ushbu misolda kesim o’rni o’zgargan: nemis tilida darak gapda kesim ikkinchi o’rinda kelsa, o’zbek tilida gap ohirida keladi.
Yana bir misolni ko’rib chiqamiz.

Die wichtigsten Aufgaben (1) / des Bundestages (2) / sind die Gesetzgebung, / die Wahl (3) / des Bundeskanzlers (4) / und / die Kontrolle (5) / der Regierung (6). (Tatsachen über Deutschland. Frankfurt/Main, Societäts-Verlag, 2000. S.151.)
Bundestagning (2) / eng muxim vazifalari (1) / konun chiqarish / federal kantslerni (4) / saylash (3) / va / hukumatni (6) / nazorat qilish (5)/ dan iborat. Ushbu misolda asl matnda qaratqich kelishigidagi ot bilan ifodalangan moslashmaydigan aniqlovchi (2, 4, 6) aniqlanmishdan keyin kelgan. Tarjima matnida esa bu aniqlovchilar aniqlanmishdan oldin keladi.
Almashtiruv tarjimonlik transformatsiyaning eng ko’p qo’llaniladigan turi hisoblanib, xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Tarjima jarayonida grammatik birliklar - so’z shakllari, so’z turkumlari, gap bo’laklari, sintaktik bog’lanish turlari, hamda leksik birliklar almashtirilishi mumkin. Shu sababdan grammatik va leksik almashtiruvlarni farqlash mumkin. Yana shuni ham aytib o’tish joizki, ayrim birikmalardan tashqari murakkab konstruktsiyalar ham almashtirilishi mumkin. Bunday holda kompleks leksik-grammatik almashtiruv haqida gapirish mumkin.
Quyida grammatik almashtiruvning turlari haqida gapirib o’tamiz.