Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

10. Shayboniylar, ashtarxoniylar davlatlari
va Xorazmning siyosiy va iqtisodiy geografiyasi
(XVI-XVIII asrning birinchi yarmi)
Dashti Qipchoqdan bostirib kelgan Shayboniyxon boshliq qshinlar qariyb 10 yil (1501-1510 yillar) ichida Sirdaryodan Markaziy Afonistongacha blgan hududlarni, jumladan temuriylarning Movarounnahr va Xurosondagi barcha mulklarini qlga kiritdilar. 1510 yili Shayboniyxon Eron shohi Ismoil I bilanblganjangda yengilib, qatl qilindi. Xuroson Ismoil I qliga tdi.
Movarounnahrni shayboniy avdodlari z qllarida saqlab qoldilar. Muhammad Shayboniyxon vafotidan keyin Kchkun-chixon (1510-1531 yillar) va Abu Sa'id (1531-1533 yillar) davrida Movarounnahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sultonlar rtasida nizo kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat blib ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalandi. zaro urushlarga birmuncha barham bergan Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning li Ubaydulla Sulton 1512 yilda Buxoro hukmdori blgan blsa, 1533 yildan butun markazlashgan zbek davlatining oliy hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga kchirdi.
Shayboniylar rtasidagi zaro urushlar natijasida Mova-rounnahr ikkiga blinib, mustaqil Xiva xonligi ajralib chiqdi. Shayboniylardan Abdullaxon II hukmronhgi davrida (1557-1598 yillar) Movarounnahrda feodal tarqoqliklarga barham berihb, oltin va kumush tangalar zarb qilindi, karvonsaroylar, suorish inshoot-lari (Abdullaxon bandi) qurildi. Buxoro mamlakat markaziga aylandi. Abdullaxon II vafotidan keyin taxtni egallagan shaybo-
128
niylarning sngi vakili Abdulmmin feodal zodagonlar tomonidan ldirildi.
Shayboniylardan keyin Buxoro taxtini egallagan sulola — ashtarxoniylar (kelib chiqishi Astraxandan blganiigi uchun) yoki joniylar (sulola asoschisi Jonibek sulton nomidan olingan) hukmronligi zbek davlatchiligi tarixidagi eng ziddiyatli davr hisoblanadi. Oliy hokimiyatni 150 yildan ortiqroq (1601-1756 yillar) davr mobaynida z qllarida saqlab kelgan ashtarxoniylar davrida markaziy davlat hokimiyati juda zaiflashdi, zaro urushlar nihoyatda avj oldi. Abdullaxon II ning sa'y-harakati bilan barpo etilgan ulkan Buxoro xonligi hududi qisqarib ketdi. Markaziy hokimiyat mamlakatdagi vaziyatni nazorat qilolmaganligi, hududiy yaxhtlikni ta'minlay olmaganligi sababli XVII asr boshlaridayoq Xurosonning katta qismi qldan boy berildi. Xorazmda mustaqil Xiva xonligi barpo etildi. XVIII asr boshiga kelib esa xonlikning shimoliy chegaralarida Qqon xonligiga asos solindi.
Ashtarxoniylar davlati tizimi z tuzilishi, mohiyatiga kra shayboniylar davlat tizimidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlii blib, davlatning ichki va tashqi siyosatiga boliq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi xutbada qshib qilar edi. Lekin amalda kpgina ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qlida tplangan blsa, joylarda mahalliy hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markazi) boshqaruvning zaifligi oqibati blib, davlat tizimining beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib kelar edi.
Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx blib, uni taxt vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli blib, markaziy va mahalliy boshqaruv tizimiga ega edi.
Ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi hududi keskin qisqarib, XVII asr boshlariga tegishli manbalarda xonlikka bysunuvchi oltita viloyat - Buxoro, Samarqand, Sagaraj, ratepa, Shahrisabz
129
va uzor viloyatlari tilga olinadi, xolos. Keyinchalik Imomqulixon tomonidan Hisor, Toshkent, Turkiston, Farona, Balx viloyatlari qayta bysundirilgan blsa-da, Xurosondagi bir necha yirik viloyatlar (Hirot va boshqa hududlar) va Xorazm butunlay Buxoro xonligi tarkibidan chiqdi. Xonlikka bysunuvchi viloyatlar rtasidagi aniq ma'muriy chegaralar haqida malumotlar saqlanib qolmagan. Kpgina viloyatlar, xususan Hisor, Shahrisabz amalda yarim mustaqil boshqarilib, Buxoroga nomigagina tobe hisoblanardi. Viloyatlar xuddi shayboniylar davridagidek tumanlarga va boshqa ma'muriy birliklarga blingan.
Xorazm xonlari (Abulozixon, Anushaxon) Buxoro va Samarqand atroflarini tez-tez talab turdilar. Eron va Hindiston hukmdorlari Movarounnahr ichki ishlariga aralasha boshladilar. Ubaydullaxon davrida (1701-1711 yillar) feodal tarqoqlik kuchayishidan foydalangan Mahmudbiy otaliq (qataon uruidan) 1706 yili Balxda hokimiyatni qlga oldi. Ubaydullaxon ldirilgach, uning rniga taxtga tirgan Abulfayzxon (1711-1747 yillar) nomigagina xon blib, aslida hokimiyat bir guruh nufuzli amirlar qlida edi. 1740 yili Abulfayzxon davlati Eron shohi Nodirshohga qaram blib qoldi. 1747 yili Abulfayzxon saroy fitnachilari tomonidan ldirildi. Abulfayzxonning taxtga tqazilgan 9 yashar li Abdulmmin ham bir yildan keyin ldirildi. Uning rniga ukasi Ubaydullo nomigagina xon blib, aslida davlat ishlari manit urui boshlii, otaliq Muhammad Rahim qliga tdi. Muhammad Rahim davlat boshliqlari va ruhoniylarni kndirib, 1753 yili Buxoro taxtini egalladi. Shundan boshlab Buxoroda manitlar sulolasi hukmronligi boshlandi.
Iqtisodiyotni tartibga solish, savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida 1507 yilda pul islohoti tkazilib, markaziy shaharlarda vazni bir xil blgan (5,2 gramm) kumush va mis chaqa pullar zarb qilindi. Asosan markaziy hokimiyatning siyosiy, iqtisodiy mavqeini kuchaytirish, shayboniy xonlari va beklari hukmronligini mustahkamlashga qaratilgan bu islohot Shayboniyxon vafotidan keyin kuchayib ketgan zaro urushlar natijasida yaxshi natija
130
bermadi va pul qadrsizlandi. 1515 yilda oliy hukmdor Kchkunchixon pul islohoti tkazishga majbur bldi. Ayniqsa, Abdullaxon II davrida tkazilgan pul islohotlari xonlik iqtisodiy hayotida katta ahamiyat kasb etib, markaziy hokimiyatning kuchayishi, xazinaga foyda tushishi va savdo-sotiqning jonlanishiga yordam berdi. Pul islohotini bosqichma-bosqich tkazgan Abdullaxon II oltin, kumush, mis pullarni otasi nomidan (1560-1583 yillar) chiqarganda mamlakatda bir qancha shaharlarda pul zarb qilingan blsa, mustaqil hokimiyatni boshqargan yillarda (1583-1598) asosan Buxoroda markazlashgan pul zarb qilishni ylga qydi. Manbalarga qaraganda, Abdullaxon II ba'zan Balx, Samarqand hamda Toshkentda kam miqdorda pul chiqarishga ruxsat bergan.
Iqtisodiy hayotda sun'iy suorish asosiy rol ynaganligi sababli shayboniylar davrida suv inshootlari qurilishiga ancha e'tibor berildi. 1502 yilda Zarafshon daryosida qurilgan suv ayirich, 1556-1585 yillarda Qashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Murob va Vaxsh daryolaridan chiqarilgan kanallar, suv ayirich va suv omborlari buning yaqqol misoli bla oladi.
Xonlik iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari qishloq xjaligi, savdo-sotiq va hunarmandchilik blib, yer asosiy boylik hisoblangan. Shayboniylar davrida mulkiy munosabatlarda aytarli zgarishlar yuz bermadi. Dashti Qipchoqdan kelgan zbeklar yer egaligi munosabatlarini boshidan kechirayotgan blib, ular Movarounnahrga yangi ishlab chiqarish munosabatlarini olib kelganlari yq, balki temuriylar davrida shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy tizimni qabul qildilar hamda unga moslashdilar.
Yer ega%ining mulki sultoniy (davlat yerlari), mulkixolis (xususiy yerlar), vaqf (diniy mahkamalarga qarashli yerlar) va qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar kabi asosiy turlari blib, ular iqto, suyurol, tanho vayog7rko'rinishida blgan. Davlat oldidagi xizmatlari uchun harbiy-ma'muriy amaldorlarga va din arboblariga beriladigan bunday yerlarda yersiz dehqonlar ishlaganlar. Ular ham amaldorga ham davlatga soliq tlaganlar. Shayboniylar davrida
131
chorvachilik va hunarmandchilik ancha rivojlangan blib, ular yetishtirgan mahsulot ichki va tashqi bozorlarda sotilgan. Hindiston, Eron, Rossiya kabi mamlakatlar bilan savdo-sotiq qilingan.
Ashtarxoniylar davrida tashqi savdo aloqalari rivojlandi. Xususan, Rossiyaning turli savdo shaharlari, (Astraxan, Orenburg, Sibirdagi shaharlar) Hindiston, Eron, Qoshar, Turkiya bilan savdo-sotiq olib borildi. Tashqi bozorga, asosan, turli qishloq xjalik mahsulotlari chiqarilardi. Bu davrda paxta, terijun, turli matolarning asosiy xaridori sifatida Rossiya katta ahamiyatga ega boia boshladi. Rossiyaga, shuningdek, Hindistonda tayyorlanadigan mahsulotlarni olib borishda ham rta Osiyolik savdogarlar muhim rol ynar edilar. Rossiyadan rta Osiyoga olib kelinadigan mahsulotlarga talab ancha kattaligi bois, Buxorolik savdogarlar bu yerda kpgina imtiyozlarga ega edilar. Manbalarda ta'kidlanishicha, Buxoro savdogarlarining Sibir shaharlarida doimiy faoliyat krsatuvchi z savdo rastalari boiib, ular bu shaharlarda nafaqat savdogar, balki bilimdon va qimishli kishi sifatida.ham katta mavqega ega blishgan.
Buxoro xonligi bilan Xiva xonligi rtasida garchi zaro nizolar blib turganligiga qaramasdan, ikki rtadagi iqtisodiy savdo aloqalari txtab qolmaganligini ham aytib tish lozim.