Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

9. Amir Temiir va temuriylar davlati tarixiy geografiyasi
Chiatoy ulusi davrida Movarounnahrdagi zaro nizolar va tarqoqlikni tugatish maqsadida Amir Temur kurash boshlaydi. 1365 yilda Movarounnahr hukmdori deb tayinlangan Ilyosxoja qshinlari bilan Temur va Husaynning ittifoqchi qshinlari rtasida Chirchiq daryosi bylarida blib tgan jangda Ilyosxoja qshinlarining qli baland keladi va u Xjand, Jizzax shaharlarini egallab, Samarqandga yurish qiladi. Sa-marqandda bu paytda sarbadorlar harakati maydonga chiqib, mullarning qshiniga qarshi qaqshatqich zarba beradi. Ilyosxoja avval Samarqandni, sngra esa butun Movaroun-nahrni tashlab chiqib ketishga majbur bladi. Bundan xabar topgan Amir Temur va Amir Husayn Samarqandga keladilar. Ammo kp vaqt tmay Amir Temur va Amir Husayn
120
rtasidagi munosabat keskinlashib, nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib borayotganidan xavfsiragan Amir Husayn Balxga qaytib, uning qal'a devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. 1370 yilda Amir Temur Balxga yurish qilib, Amir Husaynni taslim qiladi.
1370 yilning 10 aprelida Amir Temur Movarounnahr hukmdori deb e'lon qilinadi.
Amir Temur Movarounnahrning yagona hukmdori blib olgach, z davlatini siyosiy va iqtisodiyjihatdan mustahkamlashga kirishadi. Awalo 1370 yilning may oyida Samarqandga qaytib shaharni tiklaydi. Maxsus qshin tuzib, davlat chegaralarini kengaytirishga kirishadi. Awal u Amudaryo va Sirdaryo oraliidagi yerlarni birlashtirib, ziga bysundiradi.
Mullar davrida Xorazm ikki qismga ajralib, markazi Urganch shahri blgan shimoliy Xorazm Oltin rdaga, markazi Kat blgan janubiy Xorazm esa Chiatoy ulusiga bysungan. 1371 yilda Amir Temur Xorazmga yurish qilib, uni egallaydi.
Shunday qilib, Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda feodal tarqoqlik hamda zaro nizolarga barham berib, Sirdaryo vohasidan to Orol dengizigacha blgan yerlarda yashovchi xalqlarni yagona davlat tasarrufida birlashtiradi. Keyinroq Shibiron viloyati, Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oladilar.
Yigirma yil (1371-1390 yillar) mobaynida Amir Temur Mulistonga yetti marta yurish qilib, mul hukmdorlari ustidan alaba qozondi.
1395 yilda Shimoliy Kavkazning Tarak daryosi byida Amir Temur va Oltin rda xoni Txtamishxon qshini rtasidagi jangda Amir Temur alaba qozonadi va Oltin rda hokimiyatiga chek qyiladi.
1381 yilda Hirot, Saraxs, Jom shaharlari, keyinroq esa Eron-ning katta qismi Amir Temur hokimiyatiga bysundiriladi. Uch yillik (1386-1388 yillar) harbiy yurishlar natijasida Janubiy Ozar-bayjon, Iroqning shimoliy qismi, Gurjiston va Armanistondagi
121
yerlar egallanadi. 1392-1396 yillardagi besh yillik urush davomida Amir Temur arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egallaydi.
1398-1399 yillarda Amir Temur Hindistonga yurish qilib, bu hududni ham z tasarrufiga kiritadi.
1399-1404 yillardagi yetti yillik urush davrida esa Shomning Xalab, Kumis, Baalbek, Damashq kabi shaharlari, Badod hamda Turkiyaning katta qismi egallanadi. 1402 yilda Anqara yaqinidagi jangda Boyazid Yildirim qshini yakson qilingach, Kichik Osiyo ham Temur hokimiyatini tan oladi.
1405 yili Amir Temur vafotidan keyin temuriy shahzodalar rtasida taxt uchun kurash avj oldi. Amir Temurning bu kurashda olib chiqqan li Shohruh Samarqand taxtini egaUadi va 1409 yilda li Ulubekni Samarqand taxtiga tqazib, Movaroun-nahr hukmdori etib tayinladi. Ulubek davrida (1409-1449 yillar) mamlakatda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Ammo Mirzo Ulubek ldirilganidan keyin taxt uchun kurashlar yana avj oldi. 1451 yili Samarqand taxtini Mironshohning nabirasi Abu Said Mirzo egalladi. Uning vafotidan (1469 yil) keyin hoki-miyat uchun kurashlar yana avj oldi, feodal tarqoqlik kuchaydi. Dashti Qipchoqda yashagan Shayboniyxon qshinlari Movaroun-nahrga yurish boshladilar. Bu vaqtda, ya'ni 1500 yili Andijon hokimi Zahiriddin Muhammad Bobur Samarqand taxtini egallab, uni mustahkamlay boshladi. Biroq 1501 yili Shayboniyxon bilan tqnashuvda yengilib, Hindistonga ketishga majbur bldi. Shunday qilib qudratli temuriylar saltanati inqirozga uchradi.
Amur Temur davlatining siyosiy tuzumi haqida gapiradigan blsak, u z davlatini barpo qilishda tmishda mavjud siyosiy boshqaruv tajribalaridan keng foydalandi. Mazkur davlat z tarkibiy tuzilishiga kra kpincha harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Qudratli hukmdor tarix faniga ixlos qyganidan blsa kerak, qadimgi va rta asr Sharq mamlakatlaridagi turli davlatlar va ularning siyosiy hamda ma'muriy usuli, boshqaruv tizimlari haqida keng tasavvurga ega edi. Biroq uning davlat boshqaruv tizimi ql ostidagi butun hududda yagona markaz-
122
lashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan bhb, bu sohadagi tajnbalar rta asrlardagi rta Osiyo davlatlarida keng qllanilgan idora usullari tajribasi bilan boyitilgan edi.
Boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon)dan iborat blgan. Dargohni oliy hukmdor boshqargan. Dargoh faohyatini boshqarish, uning devonlar, mahalliy hokimiyat idoralari bilan bolanib turish ishlari Oliy devon zimmasida blgan.