Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

6. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy geografiyasi
Somoniylar davrida katta yer egalari - dehqonlarning nufuzi ortib, kpincha bir dehqon qlida katta yer maydonlari, butun bir viloyat blgan. Ziroat bilan shuullanuvchi ziroatkor kadivar deyilgan. Yirik yer egasi yerida ishlaydigan ijarachi barzigar deb atalgan. Xjalikda qi mehnatidan ham foydalanilgan. Somoniylar davlati aholisining asosiy qismini ziroatchilar tashkil etgan. Keyingi rinda hunarmandlar va savdogarlar turgan.
XI-XII asrlarda yuz bergan siyosiy voqealar Movarounnahr jamiyat hayotida ham zgarishlar yasadi. Alohida mulklarning boshqaruvi, ma'muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va martabalardagi farq katta emas edi. Ijtimoiy tuzumda mavqei ancha baland hisoblangan yirik zamindorlar — dehqonlar qatlami qoraxoniylar davriga kelib z ahamiyatini yqotdi. rta Osiyo khna zodagon toifasining bunday ahvolga tushishiga asosiy sabab siyosat maydonida yuz bergan sulolalar rtasidagi taxt almashuvi, eng ta'sirli jihati esa kchmanchilik sharoitiga moslashgan el-uluslarning troq aholi hududlarini ishol etishidir.
Somoniylar zamonida mazkur sulola uchun xos markazlashgan davlat tuzumidan qoniqmagan aslzoda dehqonlar qoraxoniylami qllab-quwatlagan edilar. Yirik xonadon sohiblari qoraxoniylar hokimiyatda uzoq davr turisha olmaydilar va vaqti kelib bii hududiiriizning asosiy hukmdorlari blib qolamiz, deb ylashgan edi. Ularning bunday rejalarini tushungan yamo va chigillammg boshliqlari zodagonlarni quvin qila boshladilar. Buning oqibatida keksa boy qatlam vakillari z ekinzorlari, uy-joylari, mulklari va boyliklaridan mahrum bldilar. Dehqon degan nom endilikda faqat oddiy jamoatchiga nisbatan aytiladigan blib qoldi. Aslzodalar zlarining daromad manbai — yer-mulkdan mahrum bla boshlagan sari oddiy jamoachi ziroatkorlar ijarachilarga aylana bordilar. Bu paytda yerlar egasiz va qadrsiz blib qoldi. Unumdor
113
joylar yaylovlarga aylandi. Biroq keyingi voqealar jarayonida Movarounnahr ijtimoiy hayotida jonlanish yuz berganligi haqida malumotlar bor.
XII asrlarda, ayniqsa, shaharlar kengayadi, aholining soni kpayib, ular yanada gavjumlashadi. Samarqand, Buxoro, Termiz, zgan, Toshkent kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchun xilma-xil hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqaradigan hamda chaqa-tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga aylanadi. Shaharlar markazida shohona saroylar, masjid, madrasa, minora va hammomlar kabi kplab imoratlar qad ktaradi. Shahar ichi va uning atrofida savdo va hunarmandchilik mahallalari, karvonsaroylar va bozorlar barpo etiladi. Bu davrda shaharlarda, ayniqsa, kulolchilik, shishasozlik, misgarlik va chilangarlik rivoj topadi. XI-XII asrning sirli, koshinkor va qabortma naqshli sopol idish va tovoqlari, rangdor shisha buyumlar, naqshinkor mis idishlari zining xilma-xilligi va yuqori darajada nafisligi bilan ajralib turardi.
Hunarmandchilikning taraqqiy etishi hamda ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan bozor tijoratida pulga talab oshadi. Natijada qoraxoniylar va ularning viloyat hokimlari eloqxonlar tomonidan kumush va misdan kplab chaqa va tangalar zarb qilinadi. sha vaqtlarda Bolasoun, Taroz, zgan, Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda pul ishlab chiqaradigan zarbxonalar blgan. Movarounnahr va Xurosonda qoraxo-niylarning oltin, kumush va mis chaqa-tangalari hamda dinorlari bilan bir qatorda hatto saljuqiylar, xorazmshohlar hamda aznaviylar tomonidan zarb qilingan tangalar ham muomalada yurgan.
Demak, XI-XII va XIII asr boshida Movarounnahr va Xurosonda mahsulot-pul munosabatlari nihoyatda rivoj topib, u mamlakatning deyarli hamma uzoq va yaqin viloyatlarini qamrab olgan edi.
XI asrda Movarounnahrda qoraxoniylar davlatining tashkil topishi bilan qarluq, o 'g 'uz, jig % yag 'mo va boshqa turkiy qabila
114
va urularning Shosh, Farona va boshqa viloyatlarda yashovchi turkiy aholi bilan troq hayotga kchish jarayoni jadallashadi. troq dehqon va hunarmand aholi bilan aralashib, dehqonchilik va shahar madaniyatining boy tajribasi va an'analari zlashtirildi. Natijada turkiy tilda szlashuvchi aholi Movarounnahrning asosiy nufuzlaridan biriga aylandi.