Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

3. rta Osiyo arab xalifaligi tarkibida
VI asming oxiri — VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yangi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy zgarishlar sodirblib, markaz-lashgan davlat birlashmasi vujudga keldi. Bu jarayonda shu davrda Muhammad payambar tomonidan asos solingan islom dini birlashtiruvchi vazifani bajaradi. Muhammad payambar vafotidan sng, ya'ni 632 yiidan sng uning miga davlatni xalifalar boshqaradi va bu davlat tarixga arab xalifaligi nomi bilan kiradi. Arab xalifahgi istilochilik yurishlari olib borib, tez orada Yaqin va rta Sharqning boy viloyatlarini bosib oladi. Shu bilan birga arablar sosoniylar hududlariga ham yurishlar qilib, 651 yilda Marvgacha etib keladi va bu yerda sosoniylarning sngi hukmdori Yozdigard III ldirilib, bu sulola hukmronhgiga chek qyiladi. Mazkur hududda markazi Marv blgan Xuroson noibligi tashkil topadi va keyinchalik bu markaz arablarning rta Osiyoni istilo qilish maqsadidagi yurishlariga bevosita boshchilik qiladi. Arablar Amudaryoning shimolidagi yerlami Movarounnahr, ya'ni daryo ortidagiyerlar deb atashadi. Ularning Movarounnahrdagi faoliyati ikki bosqichga blinadi:
1. Birinchi bosqichda arablar Movarounnahrda faqat talon-chilik va raqiblarning kuch-qudratini aniqlash maqsadida yurishlar olib borishadi.
2. Ikkinchi davrida arablar Movarounnahr hududlarida istilo-chilik yurishlarini olib borishadi.
Arablarning Movarounnahrni istilo qilishi 704 yilda Xuroson noibligiga tayinlangan Qutayba ibn Muslim faoliyati bilan boliq. Qutayba z faoliyatini 705 yilda Balxni va uning atroflarini bosib olishdan boshlaydi. Mazkur hududlami bosib olgan Qutayba 706 yilda Poykandni istilo qiladi. Arablarning keyingi yurishlari Buxoroga qaratilgan blib, 708-709 yildagi urushlardan sng Buxoro ham arablar ql ostiga tadi. Qutayba Samarqand yurishiga tayyorgarlik krayotgan bir paytda Xorazmda aka-uka xorazmshohlaming taxt uchun kurashlari natijasida ichki nizolar
103
vujudga kelganidan xabar topadi. Bu yerda xorazmshohning ukasi Xurzod boshchiligidagi xalq alayoni vujudga kelgan edi. Qutayba xorazshoh sroviga binoan qzolonni bostiradi. Xorazmshoh esa Qutaybaga tobelik bildiradi va shu bilan 711 yilda Xorazm ham arablarning vassalligiga aylantiriladi. 712 yilda Qutayba Xorazm va janubiy viloyatlardan olingan qshimcha qshin bilan Samarqandga tashlanadi. Bir oylik qamaldan sng Samarqand ham arablar ql ostiga tadi.
713 yilda Qutayba bosib olgan hududlaridan 20 ming qshin tplab, qshin safini kengaytiradi hamda Ustrushona va Xjand orqali Faronaga yurish qiladi. U Choch, Xjand, Kosonni zabt etib, 714 yilda Isfijobga yurish qiladi. 751 yilda esa Farona vodiysi tliq egallanib, Qoshargacha etib borishadi. Xuddi shu yili xalifalik taxtiga Qutaybaning animi Sulaymon tiradi. Sulaymonga qarshi qzolon ktargan Qutayba arab askarlari tomonidan ldiriladi va shu bilan arablarning sharqqa yurishi ham txtaydi.
Arablarning istilochilik yurishi rta Osiyo uchun bir qancha salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Yillar davomida yaratilgan boy madaniy meroslar barbod qilinib, shahar va qishloqlarga t qyildi. Kplab suorish inshootlarining barbod qilinishi va mahalliy aholi vakillarining halifalik qshini tarkibiga olinishi, urushlarda berilgan qurbonlar oqibatida mamlakatda ishchi kuchiga blgan ehtiyoj tufayli mamlakat xjaligi butunlay izdan chiqdi. Mamlakatda mavjud oltin-kumush zahiralari va boshqa qimmatbaho buyumlar xalifalikka tashib ketildi.
Movarounnahr VIII asrning rtalariga qadar, qarshilik krsatishiga qaramay, arab xalifaligining muhim viloyatlaridan biri sifatida uning tasarrufiga uzil-kesil tadi.
Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-uzaro (ulu vazir)ga tayangan. Harbiy ishlar, umuman, harbiy qshinlar amir ul-umaro qli ostida edi. Xalifa turli masalalarni devon ad-dar, ya'ni kengashda krib chiqar edi. Devon ad-dar uchta asosiy devonga blingan, ular devon al-mashriq, devon al-marib va
104
devon al-xarajdan iborat bigan. Movarounnahrga tegishli masalalar devon al-mashriqda hal etilar edi.
Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash yoki bshata ohsh huquqiga ham ega edi. Xalifalikning huquqiy masalalari Qur'oni Karim va Payambar krsatmalari, nasihatlariga asoslangan holda krib chiqilgan.
Dehqoniarning arab zodagonlari bilan qon-qarindoshlik rishtaiarini bolashi, uiarga katta imtiyoz berar edi. Birinchidan, ular z hukmronlik mavqelarini saqlab qoldilar, ikkinchidan, ma'lum miqdorda xalifa xazinasiga soliq berish bilan z yerlarini ixtiyorlarida qoldirdilar. Ijaraga berish kuchayishi biian ularning ijtimoiy nufuzi kadivarlarga nisbatan ancha yuqori poonaga ktarildi. Dehqonlarning qaramoidagi kam sonli qullar ham ozodlikka chiqib ijarachiga ayiandilar.
Xalifa davlat yerlarini shaxslarga iqta tariqasida tuhfa qilgan. Daviat yerlari ayrim harbiy ylboshchilar va amaldorlarga umr byi yoki merosiylik tariqasida berilgan. Biroq yerlarning asosiy egasi xalifa sanalar va u iqtadorlardan ushr olish huquqiga ega edi. Xalifa islom davlati hududida musulmon yoki zimmiylar yerlarini iqta tariqasida berishga haq-huquqi yq edi, chunki bu yerlardan u xiroj olib turgan.
Shunday qilib, VIII asr rtalariga kelib Movarounnahr hududida siyosiy boshqaruv arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. Sudiyonada buxorxudotlar va boshqa hukmdorlarning qli ostidagi ma'muriy-idora usuh z shaklini saqlab qolgan blishiga qaramay, hokimlarning xalifa noibiga itoat etishlari shart edi.