Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

4. Arab istilochilariga qarshi xalq harakatlari
Madaniyatning oyoq osti qilinishi va zulm hamda arab tili va yozuvi, xalifalik qonun va qoidalarining zriik bilan joriy etilishi natijasida mahalliy xalq orasida norozilik tobora kuchayib, qzolonlar ktarilishiga sabab bldi.
105
Bunday qzolonlardan biri 720 yilda Sudda boshlandi. Qzolonga Samarqand ixshidi Gurak va Panjikent hokimi Divashtich boshchilik qiiadilar.
Sudliklarga yordam berish uchun Yettisuvdan turk lashkarlari ham keladi. Suddagi barcha hokimliklar aholisi isyon ktaradi. Qo'zg'olonchilarning birlashgan kuchlari arablarga katta zarba beradilar. Faqat ayrim shahar va qaFalar ichida qurshovda qolgan harbiy qismiargina katta lpon va e'tiborli vakillarini qzolonchilar ixtiyoriga garovga berish bilan jon saqlaydilar.
721 yilda Said Xaroshiy Xurosonga noib qilib tayin etiladi. U Iroqda xalq qzolonini bostirishda shafqatsizligi bilan nom qozongan edi. Unga sudliklar qzolonini bostirish va ularni islomga qaytarish topshiriladi. Said Xaroshiyning qzolonchilar bilan olib borgan muzokaralari natijasida Gurak boshliq Sud mulkdorlarining bir qismi arablar tomoniga tadi. Qzo-lonchilarning qolgan qismi Faronaga chekinishga majbur bladi. Xjandda blib tgan jangda qzolonchilar yengiladi. Sulh tuzilgach, katta mabla evaziga omon qolgan 400 savdogardan tashqari, deyarli barcha qzolonchilar xiyonatkorona qirib tashlanadi.
Divashtich boshliq qzolonchilarning ikkinchi guruhi ham yuqori Zarafshonda Obgar qaPasida qamalga olinadi. Omon qoldirish sharti bilan qlga tushirilgan Divashtich Arbinjonga olib borilib, qatl etiladi.
Xjandda qzolonning yengilishi hamda Divashtichning fojeali malubiyatlaridan keyin Said Xaroshiy Movarounnahr shahar va qishloqlarida jazo choralarini kuchaytiiadi. Mahalliy hokimlar uni daf etish choralarini izlaydilar. 723 yilda arablarga qarshi Farona hokimi qshin tortadi. Unga Shosh, Nasaf va turklar yordamga boradilar. Ittifoqchilar dushmanga qattiq zarba berib, uni Xjanddan to Samarqandgacha ta'qib qihb boradilar.
Xalifalikning sohq siyosatiga qarshi 725 yilda Xuttalonda, 728 yilda esa yana Sudda qzolon avjiga chiqadi. Xuroson noibi kp urinsa-da, ammo bu harakatni bostira olmaydi.
106
Movarounnahr aholisini tinchlantirish va arablar hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xuroson noibi Ashros islom dinini qabul qilganlardan xiroj vajiz 'ya sohqlarini olmaslikka qaror qiladi. Shubhasiz, bu aholini tinchlantirishga qaratilgan vaqtinchalik tadbir edi. Shunga qaramasdan u z samarasini berdi. Zodagon dehqonlarning kpi z chokarlari va kadivarlari bilan islomni qaytadan qabul qilib, arablar tomoniga tadilar. Shu tariqa Sudda arablar z mavqelarini bir muncha mustahkamlab oladilar. Biroq bu bilan xalifalikning sharqida vaziyat bshash-maydi. 736-737 yillarda Toxariston va Sudda yana qzolon ktariladi.
Arablar, ayniqsa, 737 yilda tang ahvolda qoladilar. Xuroson va Movarounnahrning noibi va amirlari bir necha bor zgar-tiriladi. Xurosonning yangi noibi Nasr ibn Sayyor mamlakatda z mavqeini mustahkamlab olish maqsadida moliya islohoti tkazadi. Islomni qabul qigan kishilar jiz'yadan ozod etilib, barcha musulmonlar huquq jihatdan tenglashtiriladi. Yer egasining e'tiqodidan qat'i nazar xiroj tlashi shart qilib qyiladi.
VIII asrning 70-80-yillarida Movarounnahrda juda ulkan xalq qzoloni ktarildi. Qzolonchilar oq rangdagi kiyim kiyganligi uchun tarixda u „oq kiyimlilar" qzoloni deb ham shuhrat qozonadi. Bu qzolonning rahbari Muqanna (boshi va yuziga yopinich tashlab yurgani uchun unga shunday nom berilgan) edi.
Qzolon 776 yili boshlanadi. Muqanna zning 36 ta muridi bilan Amudaryodan tib, Kesh viloyatiga yl oladi. Buxorxudot Tushoda uni qllab-quwatlay boshlaydi. Muqanna Kesh yaqinidagi Som qal'asini ziga qarorgoh qilib oladi. Butun Qashqadaryo vohasi qzolonchilar qliga tadi. Muqanna ta'limoti umumiy mulkiy tenglik va arablarni rta Osiyodan haydab chiqarish oyalarini tarib etar edi.
Muqanna taTimoti Sud, Iloq (Ohangaron), Shoshda ham yoyila boshladi. Qzolonda turli ijtimoiy guruhlar vakillari qatnashib, ularni bir fikr istilochilarni mamlakatdan haydab
107
chiqarish, mustaqil davlat barpo qilish oyasi bilrlashtirib turar edi.
Qzolonga zarba berish uchun xalifa Abu Ja'far 776 yilda Jabroil ibn Yahyo boshliq katta harbiy kuchni Movarounnahrga yuboradi. Biroq Jabroil qzolonchilardan yengiladi. U katta talofatlarberib, bazr Samarqandga etib keladi. 10000 askarbilan Jabroilga yordamga yuborilgan Uqba ibn Salim Kesh va Sa-marqand oraliida, 14000 kishilik qshin Termiz yaqinida qz-olonchilar tomonidan tor-mor keltiriladi. Natijada Chaoniyon qzolonchilar qliga tadi.
Qzolon markazi Narshaxda, Buxoro atrofida joylashadi. Shu yili Narshax yaqinida Buxoro hokimi Husayn ibn Muvoz va Samarqand noibi Jabroilning birlashgan qshini rtasida trt oy jang bladi. „Oq kiyimlilar" bu jangda qllari awal ustun keladi, keyinchalik son jihatdan kp blgan arablar Narshax qaPasi devori ostidan uzunligi 50 gazh chuqur qazib, uni qulatib qal'aga kiradilar. Narshax qal'asi arablar tomonidan egallanadi. Kesh va Samarqand endilikda qzolonning asosiy markazlariga aylanib qoladi.
Kurashning oxirgi bosqichi Kesh vohasi (Qashqadaryo) da juda avj oladi. Muqanna qarorgohi blgan Som qaFasini qamal qilish Xaroshiyga topshiriladi. Uzoq vaqt qamaldan sng muqannachilar taslim bladilar (VIII asrning 80-yillari bosh-larida).
z davrining eng qudratli davlati blgan xalifalikni larzaga solgan Muqanna boshchiligidagi qzolon shu tariqa tugaydi.
5. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrdagi mustaqil davlatlar va ularning siyosiy tarixiy geografiyasi
Arab xalifaligida VIII asr oxiri — IX asrning boshlariga kelib siyosiy va ijtimoiy hayotda vujudga kelgan tanazzullar oqibatida zaiflashuv yuzaga keldi. Bu vaqtda xalifalar xalq alayonlarini bostirishda mahalliy zodagonlardan foydalanadi va bu zodagonlar
108
xizmatlari evaziga biror viloyatning noibi qilib tayinlangan. Bu esa mahalliy zodagonlarni davlat boshqaruv ishlarida qatnashishi uchun imkon beradi. Xuddi shunday jarayonlar vaqtida Xurosonda mahalliy aholi vakillaridan blgan Tohir ibn Husayn Xuroson noibligiga tiradi. Bu voqea 821 yilda yuz berib, Tohir xalifa Ma'munni taxtga chiqishiga yordam bergan edi. Tohir tez orada xalifa nomini xutbadan chiqartirib tashlaydi va bu uning mustaqillikni e'lon qilishini bildirar edi. Bu yangi sulola 873 yil-gacha davom etib, mazkur yilda yana bir mahalliy sulola safforiylar tomonidan tor-mor qilinadi.
IX asrning ikkinchi yarmida Movarounnahrda somoniylar sulolasi paydo bldi. Bu sulola asoschisi Somon blib, uning xalifalik oldidagi xizmatlari evaziga nabiralariga Movarounnahming turli viloyatlari noiblik sifatida beriladi. Nuhga Samarqand; Ahmadga Farona; Yahyoga Shosh va Ustrushona; Ilyosga Hirot beriladi. Somoniylar sulolasi noiblariga dastlab Ahmad, 864 yilda uning vafotidan sng esa li Nasr boshchilik qildi. 873 yilda Buxoro ahohsining taklifiga binoan bu hudud ham somoniylar boshqaruviga tib, unga Nasrning ukasi Ismoil noib qilib tayinlanadi. Ismoil Nasrga bysunmay mustaqil siyosat yurgiza boshlaydi. 886 yilda Nasr va Ismoil rtasida jang blib, Ismoil yengiladi. Lekin ikki yildan sng blib tgan keyingi tqnashuvda Ismoil alaba qozonadi va 892 yilgacha, ya'ni akasining vafotigacha rasmiy ravishda somoniylar hukmdori sifatida e'lon qilinmaydi. Ismoil taxtga tirgach, mamlakatda harbiy, davlat boshqaruvi sohalarida islohotlar tkaziladi. Ismoil Somoniy 900 yilda Buxoro yaqinida safforiylar qo'shinini malubiyatga uchratadi va Xuroson ham somoniylar davlati tarkibiga kiradi.
Somoniylar davlati ikki ulkan mamlakatni — Movarounnahr va Xurosonni z ichiga olgan. Movarounnahrga Amudaryo shimohdagi yerlar kirgan. Shulardan Buxoro, Samarqand Sudi Istaravshan, Choch, Iloq, Farona, Kesh, Nasaf viloyatlari siyosiy va madaniy, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan edi. Daryolarning yuqori oqimi viloyatlaridan Chaoniyon, Xuttalon, Qubodiyon,
109
Ahorun, Shumon, Vashgird, Rasht, Kumed, Badaxshon, Karon, Shikinon, Vaxon, Rshon qisman somoniylarga tobe' edilar. Xuroson Amudaryoningjanubidajoylashgan Balx, uzonon, Garjiston, Marv, Hirot viloyatlarini z ichiga olgan.
Somoniylar xalifalikdagidek hukmronlik tizmiini rnatdilar. Davlat tepasida amir turgan. Amirlikning ma'muriy tizimi quyidagicha blgan: dargoh (amir saroyi) va devon (davlat idorasi). Saroydagi eng ulu mansabdor hojibi buzurg (ulu hojib) blib, unga saroy ahliga kz-quloq blib turish vazifasi yuklatilgan edi. Undan keyin sohibi meros (saroy soqchilari boshlii) turgan.
Dargohning xjalik ishlari bilan vakil shuullangan. Davlat boshqaruvi Buxoro Registoni atrofida joylashgan nta devon qlida blgan.