Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

Viloyatlar	Shaharlar soni	Shahar aholisi	Qishloq aholisi
Shaharlardan tashqari aholi maskanlari soni
Yettisuv	6	6.4%	93,6%	668
Sirdaryo	7	13,9%	86,1%	1848
Farona	7	18,1%	81,9%	1177
Samarqand	6	15,7%	84,3%	1104
Kaspiyorti	8	10,9%	89,1%	972
Jami	34	13,8%	86,2%	5769

(Poccum. IlojiHoe eeoepacpmecKoe onucanue nauiezo omenecmea.
Ilodped. II.II.CeMeHoea-TfiHb-IIIaHCKoeo.
- Cn6.:H3d. 0. Meepuena. 1913)
163
VIIBOB.
ZBEKISTONNING TARIXIY GEOGRAFIYASI (1924-1991 YILLAR)
1. rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning tkazilishi. zbekiston SSRning tashkil topishi
1924 yil 15 sentyabrda Turkiston Markaziy Ijroiya Qmita-sining navbatdan tashqari sessiyasi ish boshladi. Uning kun tartibida bitta masala: milliy-hududiy chegaralanish masalasi turardi. Mazkur masala yuzasidan Islomov ma'ruza qildi. Umu-man bu ma'ruzada awalgi bosqichlarda ilgari surilgan barcha oyalar va qoidalarni yaqqol takrorlashdan iborat bldi. Ma'ruza-da milliy-hududiy chegaralanishni „millatlarni z taqdirini zi belgilash prinsipi"ni tliq amalga oshirish, yangi „milhy davlat tuzilmalari"ni tashkil etish kerak sifatida tushunish kerakligiga asos solindi. Shu bilan birga Islomov ma'ruzasida, milliy-hududiy chegaralanish "xalqning xohish-irodasini bildirish akti", degan tezis birinchi bor ochiq aytildi: " Turkiston xalqlari bilan birgalikda Buxoro va Xorazm xalqlari ham milliy chegaralanish trisida o 'zxohish-irodasini bildirdilar. Ular ham barchi qirg 'izlar zbeklar va turkmanlami yagona davlatga birlashtirish yo 'li bilari qilingan tarixiy adolatsizlik oqibatlarini tuzatishga intilmoqdalar". Bu 1924 yil 16 sentyabrda Turkiston Markaziy Ijroiya Qmitasi sessiyasida chegaralanish trisida qabul qilingan qarorda z ifodasini topdi.
Birmuncha keyhiroq tojiklarning milliy z taqdirini zi belgilash shakli bir oz zgardi. 1924 yil 4 oktyabrdagi majlisda milliy-hududiy chegaralanish byicha zbekiston byurosi Tojikiston komissiyasining Tojikiston Avtonom Respublikasi va uning zbekiston ittifoqdosh respublikasiga kirishi trisidagi qarorga rozilik berdi. Mana shu majlisning zida uzoq torti-
164
shuvdan keyin Panjikent va ratepa tumanlarining Tojikiston tarkibiga kirishiga qaror qilindi.
1924 yil 14 oktyabrda RSFSR Bolsheviklar Markaziy Ijroiya Qmitasi II sessiyasi Turkiston Respublikasi Markaziy Ijroiya Qo'mitasining milliy-hududiy chegaralanish trisidagi qarorini tojik xalqiga nisbatan ayrim zgarishlar bilan tasdiqladi. Tojik xalqiga Turkiston Markaziy Ijroiya Qmitasi sessiyasi va Umum-buxoro qurultoy qarorida krsatilgandek, zbekiston Respub-likasi tarkibida muxtor viloyat emas, balki Tojikiston Avtonom Respublikasi tashkil etish huquqi berilishi maqsadga muvofiq ekanligini e'tirof qildi. Shu tariqa Bolsheviklar Markaziy Ijroiya Qmitasi sessiyasi qaroriga muvofiq rta Osiyoda zbekiston va Turkmaniston republikalari, Tojikiston Avtonom Respublikasi, Qoraqalpoiston va Qiriziston Avtonom viloyatlari tashkil topdi.
1924 yil 27 oktyabrda SSSR Bolsheviklar Markaziy Ijroiya Qmitasi II sessiyasi Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Qmitasi, Sovetlarning Umumbuxoro V qurultoyi va Sovetlarning Umum-xorazm V qurultoyi favqulodda sessiyasining milliy-hududiy chegaralanish va yangi respublikalar hamda viloyatlar tashkil etish trisidagi iltimosini qondirish va „mehnatkash xalqning erkin xohish bildirilishi engyuqori qonundir", degan ifoda bilan tasdiqladi.
SSSR Markaziy Ijroiya Qmitasining qarorida "SSSR Mar-kaziy Ijroiya Qmitasi Rayosatiga rta Osiyoda yangi tashkil etilayotgan respublikalarni ana shu respublikalar Sovetlar qurul-toylari qaroriga muvofiq rasmiylashtirishni amalga oshirish" vazifasi topshirildi.
Shunday qilib, 1924 yil sentyabr-oktyabrda milliy-hududiy chegaralanish rta Osiyo republikalari, Rossiya Federasiyasi va SSSR davlat hokimiyati yuqori organlari qarorlarida qonun yli bilan rasmiylashtirildi.
SSSR Bolsheviklar Markaziy Ijroiya Qmitasi II sessiyasi qaroridan keyin qisqa muddat ichida yangi tashkil topgan milliy tuzilmalarning haqiqatda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi. Turkiston, Buxoro, Xorazm respubhlalarining 1924 yil noyabrda
165
blib tgan maxsus sessiyalari z-zini tarqatib yuborish trisida qaror qabul qildilar. Yangi tashkil etilgan respublikalarda inqilobiy qmitalar tuzilib, ular yangi respublikalar va viloyatlar ta'sis s'ezdlarini chaqirish yuzasidan tayyorgarlik ishlariga bosh-chilik qildilar.
Milliy chegaralanish natijasida 0'zbekiston SSR tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi:

• 
  Turkiston ASSR dan 9 ta uyezd, 133 tuman va 7 qishloq okrugi;
  
• 
  Buxoro respublikasining 9 ta viloyati;
  
• 
  Xorazm respublikasining 23 ta tumani.
  

zbekiston SSR tashkil etilgan paytda uning hududi 312394 kv. km. ni, aholisi 4 million 447 ming 55 kishini tashkil etar edi. 1926 yil ma'lumotlari byicha, milliy tarkibiga kra aholining 74,2 foizini zbeklar, qolganlarini esa boshqa millatlar tashkil etgan.
zbekiston SSR ning dastlabki poytaxti Buxoro blgan. Biroq kp tmay.— 1925 yil aprelda poytaxt Samarqand qilib belgilandi. 1930 yil oxirida poytaxt Toshkentga kchirildi. zbekiston SSRda butun hokimiyat zbekiston SSR sovetlarining ta'sis qurultoyiga qadar Muvaqqat Inqilobiy qmita ixtiyoriga berildi. Buxoro respublikasi holtimiyati raisi, taniqli davlat arbobi Fayzulla Xjayev zbekiston SSR Inqilobiy qmitasi raisi qilib tas^iqlandi.
1924 yil 5 dekabrda Inqilobiy Qmita butun zbekiston xalqiga murojaat qilib, zbekiston SSR tuzilgani, uning tarkibiga Tojikiston ASSR kirganligi ma'lum qilindi.
1925 yil 13 fevralda Buxoroda zbekiston SSR Sovetlarining I s'ezdi ochildi. U 17 fevralda „zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi trisidagi deklarasiya"ni qabul qildi. Deklarasiya zbekiston SSRtashkil topganligini qonunan rasmiylashtirdi va zbekiston SSRning ixtiyoriy ravishda SSSR tarkibiga kirganligini e'lon qildi. Deklarasiyada qayd qilib tilganidek, „shu kundan e'tiboran zbek xalqi hududida Toshkent, Samarqand, Farona, Qashqadaryo, Zarafshon,
166
Surxondaryo va Xorazm viloyatlarini o 'ziga olgan bu xalq tarixida birinchi marta ishchi va dehqonlaming ittifoqdosh 0 'zbekiston Sovet Sosialistik Respublikasi ta 'sis etildi, unga Tojikiston Avtonom SSR kirdi".
1925 yil 13 mayda SSSR Sovetlarining III s'ezdiTurkmaniston va zbekiston respublikasining SSSRtarkibiga kirishi trisida shu respublikalar „xalqlarining erkin xohishi"ni inobatga olib tasdiqladi.
Shu tariqa, zbekiston ittifoqdosh respublikasining qonunan rasmiylashtirish jarayoni tugallandi va jahon xaritasida SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublika blgan zbekiston milliy sovet respublikasi paydo bldi.
1937 yilda qabul qilingan zbekiston SSR Konstitusiyasida yozib qyilgan respublikaning suvereniteti, erkinligi, tengligi va mustaqil rivojlanish huquqiga ega ekanligi haqidagi qoidalar faqat „qog'ozda" edi, xolos. Amalda esa, zbekiston mustamlaka mavqeini egallab, hamma jihatdan metropoliyaga butunlay qaram blib qolgan edi. 20-yillarning boshlarida partiya X, XII, XIV, s'ezdlari tomonidan ilgari surilgan xalqlarning iqtisodiy va madaniy qoloqligini tugatish vazifasi ham hal qilinmadi, bu boradagi partiya qarorlari bajarilmadi. Bu davrga kelib milliy respublikalar huquqlari butunlay cheklab qyildi. Ular yangi Konstitusiyaga muvofiq eng muhim va asosiy masalalarni hal qilishi u yoqda tursin, hatto, viloyat va tuman blinishlari chegaralarini belgilash huquqiga ham ega emas edilar.
1925 yil may oyida zbekiston SSSR tarkibiga kiritildi. SSSR Konstitusiyasi, uning asosiy qonun-qoidalari zbekiston SSR hududida bevosita ishlaydigan bldi. 1927 yilda qabul qilingan zbekiston SSR ning birinchi va 1937 yilda qabul qilingan ikkkinchi Konstitusiyasi ham amalda SSSR Konstitusiyasining kchirma nusxasi edi. Chunki zbekiston qoozdagi „suve-ren" respublika bhb, amalda markazga tobe va qaram bir lka edi, xolos. U z xalqining milliy manfaatlariga oid biror-bir dolzarb, hayotiy ahamiyatga molik masalani ittifoq hukumatidan
167
xoli ravishda mustaqil hal eta olmasdi. Bunga uning haddi simasdi. Binobarin, respublikaning ichki va tashqi siyosatiga daxldor barcha masalaiar faqat hukmron markaz xohish-irodasi bilangina hal etilardi. Hatto 0'zbekistonning ma'muriy-hududiy tuzilishiga oid masalalar ham ittifoq hukumati roziligini sra-masdan 1929 yilda Tojikiston ASSR zbekiston SSR tarkibidan chiqarilib, Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirildi hamda SSSRga qabul qilindi.