Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

3. zbekistonning aholi geografiyasi (XX asrning 20-80-yillari)
rta Osiyoda milliy — hududiy chegaralanish tkazilgandan sng ham respublika kp millatli edi: rta Osiyoda jami 8131062 kishi istiqomat qilgan blsa, bu aholining 3963285 tasi zbekiston SSRga tdi. Ulardan zbeklar 3381579 kishini, ya'ni respublika aholisining 3/4 qismini tashkil etgan. Haqiqatda, rta Osiyo hududida yashovchi barcha zbeklarning qariyb 90 foizi zbekiston SSR hududida edi.
1926 yilda respublika aholisining umumiy soni 4 million 621 ming kishiga etib, ularning 1 million 12 mingi shaharlarda, 3 million 657 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Umumiy aholiga nisbatan shahar aholisi 21,9 foizni, qishloq aholisi esa 78,1 foizni tashkil etgan. zbekiston hududida kpgina millat-larning vakillari yinoq guruhlar sifatida istiqomat qilishardi. 1926 yilgi aholi ryxatiga binoan bu yerda 490 ming tojik, 130 ming qozoq, 81 ming qiriz, 72 ming arab, 36 ming uyur mavjud edi va hokazo.
1930 yillarda zbekiston aholisining umumiy soni 4 miUion 926 ming kishini tashkil etib, ularning 1 million 12 mingi shaharlarda, 3 million 847 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan.
tgan asrning 40-yillariga kelib esa respublika aholisining umumiy soni 6 million 551 ming Idshini tashkil etib, ularning 1 million 606 rningi shaharlarda, 4 rnillion 945 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Shahar aholisi 25 foizni, qishloq aholisi esa 75 foizni tashkil etgan.
Stalin boshliq markaziy hokimiyat amalga oshirgan rnilliy siyosatning zarari, adolatsizligi odamlarning qattiq qataon qilinishi bilan chegaralanib qolmadi. Uning mudhish ekanligi yana shundaki, kplab xalqlarning milliy davlatchiligi buzildi, respublikalar va muxtor viloyatlarning haq-huquqlari poymol qilindi.
171
1937-1938 yillarda mustabid tuzum zravonlik bilan Rossiyaning Uzoq Sharq lkasidan 74500 koreys aholisini majburiy ravishda kchirilib, zbekiston hududiga olib kelindi. Uzoq Sharq lkasidan koreys aholisi majburiy ravishda kchirilishiga asosiy sabab SSSR bilan Yaponiya rtasidagi munosabatlarning keskinlashuvi edi. Chunki bu davrda Koreya yarim orolining bir qismi Yaponiya tomonidan bosib olingan blib, bu yerdagi koreys aholisi bilan Uzoq Sharq koreyslarining etnik kelib chiqishi bir edi. Shu sababdan mustabid Sovet davlati 1937 yil 21 avgustda qabul qilgan „Uzoq Sharq lkasi chegara rayonlaridan koreys aholisining kchirish tg'risida"gi qaroriga binoan 170 ming koreyslar rta Osiyo va Qozoiston hududiga majburan kchirib olib kelingan edi. Bu davrda zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlari shunchalik kp miqdordagi koreys aholisini qabul qilish va joylashtirishga qurbi etmasdi. Lekin shunga qaramasdan zbek xalqi koreys aholisiga nisbatan markaziy hukumatning „munosabatidan" qafi nazar ularga zining millliy mehmondstligini, barikengligini krsatdi. Ularni uy-joy, ish bilan imkon darajasida ta'minladi, madaniy choqlar yaratdi, bolalarining qishi, ta'lim olishi uchun maktablar qurib berdi.
tgan asrning 40-yillari rtalarida Volganing quyi oqimi va Kaspiy dengizi qiroqlarida yashovchi qalmoqlar, Shimoliy Kavkazda yashovchi qorachoylar, chechenlar, ingushlar va bolqarlar, 1944 yilda esa qrim tatarlari, greklar, keyinroq mesxeti turklari ham z vatanlaridan Sibir va rta Osiyoga surgun qilindilar.
Jumladan zbekistonga 175 mingdan ortiqroq chechenlar, 157 ming ingushlar, 150 mingdan ortiqroq qrim tatarlari, 4500 bolqarlar, n minglab mesxeti turklari, greklar kchirib keltirildi. zbek xalqi ularni bearaz kutib ohb, yashash uchun uy-joy> oziq-ovqatlar bilan yordam berdi. Mahalliy hokimiyat ularga hosildor yerlardan tomorqa yer, uy qurish va xjalik yuritish uchun kredit mablalari ajratdi. Kchirib keltirilganlar
172
ancha mashaqqatlar bilan yangi joylarga asta-sekin moslashib bordilar.
zbekistondan Ikkinchi jahon urushiga safarbar etilganlardan 263005 kishi halok bldi, 132670 kishi bedarak yqoldi, 60452 kishi nogiron blib qaytdi. Shubhasiz, bu raqamlar urushdan keyingi bir necha yillar davomida ham respublikamizning demografiyasi va mehnat resurslariga zining salbiy ta'sirini krsatib turdi.
50-yillar rtalariga kelib respublika aholisining umumiy soni 7 million 170 ming kishini tashkil etib, ularning 2 million 319 mingi shaharlarda, 4 million 851 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Umumiy aholiga nisbatan shahar aholisi 32,3 foizni, qishloq aholisi esa 67,7 foizni tashkil etgan.
tgan asrning 70-yillari rtalariga kelib respublika ahohsining umumiy soni 13 million 778 ming kishini tashkil etib, ularning 5 million 300 mingi shaharlarda, 8 million 430 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Respublika aholisining 38,5 foizi shaharlarda yashagan. Bu davrda zbekistonning barcha yerida zbeklar (63 foizga yaqin), ruslar (13,6 foiz - asosan shaharlarda), Qoraqalpoiston ASSRda qoraqalpoqlar (2 foizdan ortiq) yashagan. Tojikiar(3,8 foiz) va qozoqlar(3,% foiz), shuningdek, anchagina tatarlar (5,5 foiz) ham va boshqa xalqlar ham yashagan.
zbekiston vohalarida aholi zichligi sobiq SSSR da eng yuqori blib ba'zi yerlarda 1 kv. km. da 400 kishigacha va bundan ham kproq tri kelgan; chl hududlarida (Qoraqalpoiston ASSR, Buxoro viloyatida) 1 kv. km. ga 3-5 kishi tri kelgan.
rta Osiyodagi yirik shaharlarning kpchiligi zbekistonda blib, 59 mingdan ortiq aholi blgan 14 shahardan 9 tasi zbekistonda joylashgan. 1970 yil boshidagi ma'lumotlarga qaraganda, respublika poytaxti Toshkentda 1 million 385 ming kishi istiqomat qilgan. U Volga va Kaspiydan sharqdagi eng katta shahar, rta Osiyoning eng yirik iqtisodiy va madaniy markazi hisoblangan. Bu davrda Samarqand, Buxoro, Andijon, Namangan, Chirchiq va Qqonning har birida 100 mingdan ortiq aholi
173
yashagan. tgan asrda zbekistonda eski shaharlar — sishi bilan bir qatorda kpgina yangi sanoat korxonalari qurilishi munosabati bilan kpgina yangi shaharlar (Bekobod, Chirchiq, Ohangaron, Yangiyl, Quvasoy, Kattaqron, Navoiy va boshqalar); Mirzachlning suoriladigan qismida yangi shaharlar — Guliston va Yangiyer barpo etilgan.
tgan asrning 90-yillariga kelib respublika aholisining umumiy soni 20 million 322 ming kishini tashkil etib, ularning 8 million 282 mingi shaharlarda, 12 million 40 mingi esa qishloq joylarida istiqomat qilgan. Umumiy aholiga nisbatan sharrar aholisi 40,8 foizni, qishloq aholisi esa 59,2 foizni tashkil etgan.
Shu bilan birga, sobiq shrolar davrida zbekistonda yosh bolalar rtasida lim darajasi yuqori blgan. Masalan, 1975 yilda har ming nafar tuilgan boladan 53 tasi bir yoshga etmay lgan. Bu salbiy krsatkich 1985 yilda 45 tani tashkil etganligi ham ijtimoiy masalalar tliq hal etilmaganligini krsatadi.