Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

2. XX asrning 20 — 80-yillarida Qoraqalpoiston
XX asrning 20-yillarida qoraqalpoqlar Turkiston ASSR Amudaryo viloyatining Chimboy (butun aholisi 81096 kishi blib, qoraqalpoqlar 58604 kishi, ya'ni 71 foizini tashkil qiladi), Shroxon uyezdlarida (butun aholisi 90736 kishi blib, ulardan qoraqalpoqlar 81100 kishini, ya'ni 89 foizni tashkil qilardi) va Qnirot (butun aholisi 80988 kishi, shundan qoraqalpoqlar 79,5 foizni tashkil qilardi) okrugida zich yashardilar.
Bu statistik ma'lumotlar Xorazm, Qoraqalpoiston, zbe-kiston va Qozoiston vakillari rtasida munozaralar va shiddatli tortishuvlar ob'ekti bldi. Qoraqalpoq xalq^ning qat'iyati, sobit qadamligi, sabot-matonati ittifoq rahbar or-ganlarini kp asrlar davomida z milliy mustaqilligi uchun kurashib kelgan qoraqalpoq xalqining ovoziga quloq solishga majbur etdi.
1924 yil 14 oktyabrda Butunittifoq Sovetlari Markaziy Ijroiya Qmitasining ikkinchi sessiyasi Rossiya Federasiyasining Qozo-iston Avtonom Respublikasi tarkibida Qoraqalpoiston avtonom viloyati tashkil etilganligini tasdiqladi.
Qoraqalpoq xalqining ezgu orzusi ushalgandek blib tuyular edi. Biroq bu z mohiyati bilan unitar (qshma) davlat blgan. SSSRdagi davlatchilik qurilishining bolsheviklar andozasidagi „matryoshka" prinspi edi: ittifoqdosh respublika — avtonom viloyat — avtonom okruglar va tumanlar. Qoraqalpoqlar chinakam
168
mustaqillik va haqiqiy suverenitetga erishish uchun uzoq mashaq-qath ylni bosib tishlari lozim edi.
1925 yil 12-19 fevralda viloyat markazi Trtkl shahrida blib tgan Qoraqalpoiston avtonom viloyati Sovetlarining birinchi s'ezdi „Qoraqalpoiston avtonom viloyati tashkil topganligi trisida Deklarasiya" qabul qilib, „qoraqalpoq xalqining milliy davlatchiligi" tashkil etilganligini qonunan rasmiylashtirdi.
Qoraqalpoiston avtonom viloyati 160000 kv. km. dan ortiq hududni egallagan blib, trtta ma'muriy okrug - Trtkl, Chimboy, Xjayh va Qnirot okruglaridan tashkil topgan edi.
Viloyat kp millatli edi: qoraqalpoqlar — 38,1 foiz, qozoqlar — 28,5 foiz, zbeklar— 27,5 foiz, turkmanlar— 3,2 foiz, boshqa millatlar — 2,7 foizni tashkil etardi. Qoraqalpoiston avtonom vUoyatining boyligi uncha katta emas: 5 foizini rmon massivlari, 280745 bosh chorva, 800000 sm pul blib, ular chegaralanish vaqtida taqsimlangan edi.
1932 yil 20 martda SSSR Markaziy Ijroiya Qo'mitasining Rayosati „Qoraqalpoiston avtonom viloyatini Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasiga aylantirish va uning RSFSRga kirishi trisida" qaror qabul qildi. Awalgidek Markaz rejalariga muvofiq avtonom respublikaga qishloq xjalik xom ashyosi va chala mahsulotlar yetkazib berish vazifasi yuklatildi. Paxta tozalash va baliqchilik avtonom respublika sanoatining yetakchi tarmoqlari blib qoldi.
1936 yil 5 dekabrda SSSRning yangi Konstitusiyasi qabul qilindi, unda Qoraqalpoistonning zbekiston SSR tarkibiga kirishi kzda tutilgan edi. Bu markazning z manfaatlarini kzlab "SSSRning paxta mustaqilhgi" ni qlga kiritish uchun 0'rta Osiyo respublikalari zimmasiga rejalashtirgan navbatdagi murakkab vazifani qonunlashtirishi edi. Ana shu vazifa barcha rta Osiyo xalqlarini bir-biri bilan yaqinlashtirdi va bir maqsad ylida birlashtirdi.
1946 yilda Qoraqalpoistonda 425 ta jamoa xjaligi blib, 154,8 ming gektar suoriladigan yerga, shu jumladan respublika
169
chigit ekiladigan 54 ming gektar maydonga ega edi. 1946-1950 yillarda 42 ming gektar yer zlashtirildi, 1950-1960 yillarda esa chigit ekiladigan maydonlar yana 35 ming gektarga kpaytirildi. 1960 yilga kelib bu krsatkich 131,5 gektarni tashkil qildi.
Qoraqalpoistonda 1964-1984 yillar mobaynida 7 million 144 ming tonna paxta yetishtirildi. Markaz zbekiston kabi Qoraqalpoiston sanoatini ham asosan paxtachilik bilan bolagan holda rivojlantirishni mljallagan blib, sanoatnig boshqa tarmoqlariga e'tibor qaratilmadi.
1950 yilda Markazning Bosh Turkman kanali qurilishi t-
risidagi qarori qabul qilindi. Bu kanal Xorazm vohasi orqali
Shimoliy Turkmaniston bylab tar va Amudaryoning qadimgi
zboy zani bylab Kaspiy dengizigacha borar edi. Belgilangan
rejalar amalga oshiriladigan blsa, mintaqadagi ekologik vaziyatni
jiddiy ravishda zgartirardi, lekin Orol dengizini halokatga olib
kelmas edi. Biroq 1952 yilda Bosh Turkman kanalining qurilishi
boshqa loyiha byicha bordi, uni amalga oshirish natijasida
Qoraqum kanali yuzaga keldi. /
1956 yilda respublikada Taxiatosh GRESini qurish boshlandi. Qisqa muddat ichida energetiklar shahri vujudga keldi. Taxiatosh GRESining birinchi navbati 1961 yilda foydalanishga topshirildi.
60-70-yillarda Qoraqalpoiston sanoatining rivojlanishi asosan yengil sanoat, ya'ni paxta tozalash va oziq-ovqat sanoatlarini ustuvor rivojlantirilishi evaziga ancha yuqori blganligi kuzatildi.
Oziq-ovqat sanoatida Mynoq baliq-konserva zavodi yiliga 17,4 million banka quwat bilan ishladi, lekin Orolning qurib borishi natijasida baliq zahiralari keskin kamaydi va bu soha ham inqirozga yuz tutdi.
60-80-yillardagi islohotlar zining ziddiyatli ekanligiga qaramay, har holda Qoraqalpoistonning ishlab chiqaruvchi kuchlarini nisbatan rivojlantirishga yordam berdi. Xalq xjaligining moddiy-texnikaviy bazasi mustahkamlandi. Irrigasiya-meliorasiya inshootlarining butunlay yangicha tizimi tashkil etilib, qriq yerlarni zlashtirish va suorishda muhim omil bldi.
170