Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

Mahalliy davlat hokimiyati organlari. Viloyatlar, tumanlar, shaharlarda (tumanga bysunadigan shaharlardan, shunugdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik organlari blib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini kzlab z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar.
Mahalliy davlat hokimiyati asoslari zbekiston Respublikasi Komtitutsiyasining XXI bobida belgilab berilgan.
Sud hokimiyati. zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun va ijro hokimiyati, siyosiy partiya, boshqa jamoat birlashmalaridan qafiy nazar faoliyat krsatadi. zbekiston Respublikasida sudlarning faoliyati "Sudlar trisida" (2000 yil 14 dekabrdagi yangi tahriri)gi zbekiston Respublikasining Qonuni bilan tartibga solinadi.
zbekiston Respublikasida zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, zbekiston Respublikasining Oliy sudi, zbekiston Respublikasining Oliy xjalik sudi, fuqarolik va jinoyat ishlari byicha Qoraqalpoiston Respublikasining oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari byicha viloyatlar va Toshkent shahrining sudlari, fuqarolik ishlari byicha tumanlararo, tuman(shahar) sudlari, jinoyat ishlari byicha tuman(shahar) sudlari, Qoraqalpoiston Respublikasining xjalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahrining xjalik sudlari, harbiy sudlar mayjud.
194
zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga qarab sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirilishi mumkin.
Umumiy yurisdiktsiya sudlariga zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpoiston Respublikasi Oliy sudi, viloyat sudi, Toshkent shahar sudi, fuqarolik ishlari byicha tumanlararo, tuman(shahar) sudi. Jinoyat ishlari byicha tuman(shahar) sudi, harbiy sudlar kiradi.
zbekiston Respublikasining Oliy xjalik sudi xjalik sudlovi doirasining oliy sudlov hokimiyati organidir.
4. Respublikaning aholi geografiyasi
zbekiston aholisi 2002 yil boshida 25,2 millionga teng blgan. Agar rta Osiyo tarkibiga kirgan trt davlat zbekiston, Turkmaniston, Qiriziston, Tojikiston hamda Qozoistonda yashovchi jami aholini 100 foiz deb oladigan blsak, birgina zbekistonda uning qariyb yarmi istiqomat qiladi. MDH davlatlari ichida zbekiston aholisi soni jihatidan faqat Rossiya va Ukrainadan keyin uchinchi rinda turadi.
Mamlakatimiz aholisi yiliga qariyb 450 ming kishiga kpaymoqda. Oxirgi 100 yilning 60 yili ichida respublika aholisi 2 marta kpaygan blsa, keyingi 2 marta kpayish uchun 23 yil kerak bldi. Bundan keyin tuilish darajasining bir oz pasayib borayotganligini e'tiborga oladigan blsak, aholini 2 marta kpayishi uchun hisob-kitoblarga qaraganda 33 yil kerak bladi.
Respublika aholisi sish sur'atlarining boshqa mintaqalarga nisbatan muttasil tarzda ildamroq borishi MDH davlatlari aholisining umumiy sonida respublikamiz salmoi muntazam ravishda ortib borayotganida yaqqol krinmoqda. Masalan, 1926 yili zbekiston aholisi hozirgi MDH mamlakatlari ahohsining 3 foizidan sal kproini tashkil etgan blsa, endilikda bu krsatkich 7 foizdan oshib ketdi.
zbekistonda, ayniqsa, qishloq aholisi tez smoqda. Bu hol asosan, qishloqda tuilishning yuqoriligi bilan ifodalanib,
195
respublikamiz uchun xos blgan xususiyat sanaladi. 1940 yildan to 2002 yilgacha blgan davr ichida qishloq aholisining soni uch martadan kproq oshdi (1940 yildagi 4945 mingdan 2002 yilgi 15854 minggacha).
zbekiston hududlari bylab aholi notekis joylashgan. Aholining rtacha zichligi jihatidan mamlakatimiz MDH tarkibidagi qator davlatlar, jumladan rta Osiyo respublikalari va Qozoistondan oldinda turadi. zbekistonda aholi sonining yil sayin tez ortib borishi tufayli, har bir kvadrat kilometr maydonga tri keladigan aholi zichligi ham ortib bormoqda. 1999 yili zbekistonda aholining rtacha zichligi har bir kvadrat kilometrga 46, 3 kishini tashkil etgan blsa, hozirgi kunga kelib bu raqam 56 kishidan ortib ketdi. Ma'lumki, aholi zichligining zgarib borishi asosan aholi sonining zgarishi bilan boliq.
Ammo aholi zichligi byicha respublika hududlari bir-biridan farq qiladi. Bu, eng awalo, zbekistonning xilma-xil tabiiy-iqhmiy sharoitlari bilan, ya'ni respublikada suvsiz qum chllari,. gzal vohalar, toli hududlar mavjudligi bilan boliq.
Aholining asosiy qismi yashash uchun qator qulayliklarga ega blgan vohalarda kproq joylashgan. Masalan, Farona vodiysi viloyatlarida respublika aholisining uchdan biriga yaqini istiqomat qiladi. Holbuki maydoni jihatidan bu mintaqa respublikaning bor-yi 4 foizdan kproq qismini egallaydi, xolos.
Respublikamizning qumliklardan iborat iborat blgan arbiy hududlarida aholi zichligi juda past, ya'ni u yerlarda aholi kam yashaydi. Masalan, Qoraqalpoiston Respub-likasida rtacha aholi zichligi har bir kvadrat kilometr may-donga 9 kishiga, Navoiy viloyatida esa undan ham kam — 7 kishiga tri keladi. Farona vodiysi viloyatlarida aholi juda zich joylashgan. Andijon viloyatida har bir kvadrat kilometr maydonga 536,5, Farona viloyatida esa 409,2 kishi tri keladi.
196
zbekiston - kp millatli davlat. Hozirgi kunda respub-likamizda 100 dan ortiq millat vakillari istiqomat qiladi. Aholining asosiy qismini mahalliy xalq - zbeklar tashkil etadi. Ularning umumiy aholi sonidagi salmoi yil sayin ortib bormoqda.
zbekiston aholisining deyarli yannini 20 yoshgacha blgan yoshlar tashkil etadi. 55 va undan yuqori yoshdagi kishilar jami aholining 8 foiziga teng.
Jinsiy tarkibda ayollar kpchilikni tashkil etadi. Hozirgi kunda umumiy aholi orasida ayollar salmoi qariyb 50,1 foizni tashkil etadi. Keyingi yillarda aholining jinsiy tarkibida ijobiy zgarishlar yuz bermoqda, ya'ni erkaklar soni bilan ayollar soni orasidagi farq asta-sekin kamayib bormoqda. Masalan, 1980 yil ma'lumotlari byicha zbekistonda ayollar erkaklarga nisbatan 268 ming kp blgan blsa, 2002 yilga kelib, bu raqam 60,6 mingga tushib qoldi. Mamlakatimizda hozir har ming erkakka 1006 ayol tri keladi. Ayollar soni bilan erkaklar sonining asta-sekin bir-biriga yaqinlashib borishi kp tomondan muhim ahamiyat kasb etadi.