Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

5. Sanoat va qishloq xjaligi geografiyasi
zbekiston sanoatida yetakchi rinni oir sanoat egallaydi. Ma'lumki, bu sanoattarmoiga yoqili-energetika, metallurgiya, mashinasozlik va qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi tarmoqlar kiradi. Mamlakat jami sanoatining 2/ 3 qismini deyarli oir sanoat tarmoqlari tashkil etadi. Oir sanoat xalq xjaligining qator tarmoqlarini yangi texnika jihozlari bilan ta'minlaydi hamda sanoat, trasport va qishloq xjaligini qayta qurishda asos blib xizmat qiladi. Ammo oir sanoat faoliyati bu ishlar bilangina chegaralanmaydi. Uning asosiy maqsadi barcha ishlab chiqarish tarmoqlarini har tomonlama rivojlantirish, iste'mol mollarini kplab tayyorlashdan iborat. Bir sz bilan aytganda, eng muhim hisoblangan oir sanoat yengil, oziq-ovqat sanoatlari va
197
qishloq xjaligi tarmoqlarining ishlab chiqarish negizlarini mustahkamlashga olib keladi.
zbekiston sanoatida mashinasozlik asosiy tamoqlardan hisoblanadi. Bu sanoat tarmoi xalq xjaligining qator tar-moqlarini texnik jihatdan qaytadan jihozlash asosi blib hisoblanadi. Mashinasozlik sanoati korxonalarida qator yangi materiallar, mexanizmlar, asbob-anjomlar tayyorlanadi. Ular jumlasiga turli xil paxta teruvchi mashinalar, paxta chigitini aniq ekadigan seyalkalar, yigiruv mashinalari, paxtani qop-qanorsiz tashiydigan adargich tirkamalar, suorish mashinalari va hokazolarni kiritish mumkin.
Respublika poytaxti Toshkent shahrida aviasiya sanoatining yirik korxonalaridan biri V.Chkalov nomidagi aviasiya ishlab chiqarish birlashmasi davlat aksiyadorlik jamiyati joylashgan. Ushbu yirik sanoat korxonasi Moskva yaqinidagi Ximki shahridan kchirib kelingan zavod negizida 1941 yili ish boshlangan. Birlashma tarkibiga Toshkent, Farona, Andijon zavodlari ham kiradi.
Mashinasozlik sanoat tarmoida nlab korxonalar va birlashmalar ishlab turibdi. Toshkent traktor zavodi, zbe-kiston qishloq xjaligi mashinasozligi, Toshkent qishloq x-jahgi mashinasozligi, Chirchiq qishloq xjaligi mashinasozligi, Toshkent agregat zavodi kabi qator korxonalar ana shular jumlasidandir.
zbekiston elektr quwati ishlab chiqarish va uni iste'mol qilish byicha Hamdstlik mamlakatlari orasida Rossiya, Ukraina, Qozoistondan keyin trtinchi rinda turadi. zbekistonda chiqariladigan elektr quwatining asosiy qismi issiqlik bilan ishlaydigan (TES) qator yirik stansiyalarga tri keladi. Ana shunday yirik stansiyalar qatoriga Sirdaryo, Toshkent, Navoiy, Angren, Taxtiatosh elektr stansiyalarini kiritish mumkin. Suv yordamida ishlaydigan (GES) qator stansiyalar - Farhod, Chorvoq, Xjakent va Chirchiq daryosida tgan yillar mobaynida qad ktargan 19 stansiya ham elektr quvwati ishlab chiqarishga
198
z hissasini qshmoqda. zbekistonda mavjud blgan energetika tizimi respublikaning elektr quvwatiga blgan talab-ehtiyojini tla qondiradi. 1999 yili zbekistonda 45372 million kilovatt soat elektr energiya yetkazilgan blsa, 2001 yilga kelib bu raqam 47961 million kilovatt-soatni tashkil etdi. Hozir zbe-kistonda energetikani rivojlantirishning 2010 yilgacha mljal-langan konsepsiyasi ishlab chiqilgan.
zbekiston iqtisodiyotida muhim rinni yoqili sanoati egallaydi. Yoqili-energetika majmuining mavjudligi va rivojlanish darajasiga qarab davlatning kuch-qudrati belgilanadi. Bu sanoat tarmoiga neft, tabiiy gaz, ko 'mir qazib chiqarish kiradi. Tabiiy gaz zahirasi zbekistonda 2,5 trilion kubometrni tashkil qilib, u yildan-yilga oshmoqda. Masalan, 1991 yilda respublikada gaz qazib olish 41,8 mlrd. kubometrni tashkil etgan blsa, 2001 yilga kelib 57,4 mlrd. kubometrga yetdi.
Keyingi paytlarda yoqili sanoatida neftning ahamiyati ortib bormoqda. Bu borada Qashqadaryo va Namangan viloyatlaridagi neft konlari katta istiqbolga ega. 1990 yilda respublikada 2810 ming tonna neft qazib olindi. Mustaqillikning dastlabki yili — 1991 yilda Rossiya va boshqa qshni davlatlardan 4,5 million tonna neft va neft mahsulotlari olib kelingan. Mustaqillikning tarixiy qisqa davrida respublikada neft qazib olish qariyb 3 marta sdi va 2001 yili uning hajmi 7256 ming tonnadan oshdi. Shunday qilib respublikamiz neft borasida mustaqillikka erishdi.
zbekiston Respublikasi z qora metallurgiya sanoatiga ham ega. Mamlakatimizda mavjud blgan va 1946 yili qurilib ishga tushirilgan yagona metallurgiya kombinati Toshkent vUoyatining Bekobod shahrida joylashgan.
Respublika xalq xjaligida yetakchi rinlardan birini kimyo sanoati egallaydi. Neft, gaz, ko 'mir, oltingugurt, ozokerit, osh tuzi va rangli metallurgiya chiqindilari, qayta ishlangan paxta va kanop chiqindilari kimyo sanoati uchun xom ashyo blib xizmat qiladi. Paxtachilikni mineral itlar bilan ta'minlashda kimyo sanoati, ayniqsa, muhim rin egallaydi.
199
Sanoatning bu tarmoi mineral itlardan tashqari qishloq xjaligi ekinlarini zararkunandalardan saqlash uchun zaharli moddalar, turli xil sun'iy tolalar, xilma-xil byoqlar ishlab chiqaradi. Kimyo sanoatining boshqa bir shoxobchasi aholining kundalik turmushida kerak bladigan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Kimyo sanoatiga kiruvchi qator korxonalar respub-likaning Toshkent, Samarqand, Andijon, Farona, Chirchiq, Navoiy, Olmaliq kabi kpgina shaharlarida mavjud. Shu bilan birga boshqa qator sanoat korxonalari ham ishga tushirildi. Ular qatoriga Qizilqum fosforit zavodi va „Kimyotola" ishlab chiqarish birlashmasi, qayta ta'mirlangan Andijon, Qqon va Yangiyldagi biokimyo zavodlarini kiritish mumkin.
Mamlakatimizda elektrotexnika, qurilish materiallari, yengilva to 'qimachilik, oziq-ovqat sanoatlari ham ancha rivoj topgan. Yirik dehqonchilik mintaqasi blmish respublikaning ziga xos sharoitida kp tarmoqli yengil sanoati paxta tolasi, ip va shoyi gazlamalar, kanop tolasi, ayollar va erkakiar uchun paypoqlar, trikotaj kiyim-kechaklar, poyafzal kabi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Toshkent, Samarqand, Quvasoy chinni zavodlari ham shuhrat qozongan. Ularda ishlab chiqarilgan ajoyib va gzallikda ziga xos bIgan cliinni idishlar jahon bozorida raqobat qila oladi.
ziga xos tabiiy sharoitga ega blgan zbekistonda qishloq xjaligi va uning yetakchi tarmoi blgan paxtachilikda asosan sun'iy suorishdan keng foydalaniladi. Biroq shuni ham aytish kerakki, suoriladigan yerlarning salmoi uncha katta emas. Ular barcha dehqonchilik yerlarining 15 foizini tashkil etadi, xolos. Boshqacha qilib aytganda, suoriladiganbundayyerlar 4,2 million gektarni tashkil etadi. Dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko'pcnilik qismini sahro va chala sahrolar egallagan. Shunga kra mamlakat qishloq xjaligi ekinlarining hammasi sun'iy suoriladigan maydonlarga tri keladi.
2001 yil ma'lumotlariga qaraganda qishloqxjaligida (rmon xjaligi qshib hisoblanganda) ish bilan band blgan barcha aholining 33,5 foizi tri keladi.
200
Marniakatimiz qishloq xjaligida paxtachilik uning yetakchi tarmoiga ayiangan blib, shu bilan bir qatorda sholikorlik, bodorchilik, uzumchilik, ipakchilik, chorvachilik ham taraqqiy etgan. Qishloq xjaligida yetakchi rinni egallagan paxtachilik tabiiy va iqlim sharoiti, aholi qlga kiritgan ishlab chiqarish malakasi, tajribasi va hosil qilingan mehnat vositalaridan samarali foydalanishga imkon beradi. Respublikada paxtadan tashqari texnik ekinlardan kanop va jut ekiladi. U ekinlar asosan, Toshkent viloyatida yetishtiriladi. Samarqand viloyatidagi Urgut tumani yuqori sifatli tamaki yetishtirish bilan nom chiqargan. Tamaki qishloq xjaligining eng serdaromad mahsuiotlaridan biri hisoblanadi.
Respublikaning deyarli barcha hududlarida alla ekinlari, asosan, bug 'doy yetishtiriladi. Ammo shu paytgacha mamla-katimizning allaga blgan ehtiyojini qondirish uchun respublika kp miqdorda xorijiy mamlakatlardan alla olib kelishga majbur edi. Endilikda samarali agrar siyosatni amalga oshirish tufayli alla mustaqilligiga erishildi. Agar 1990 yili mamlakatimizda 2 million tonnadan ortiqroq alla olingan blsa, 2002 yilga kelib bu raqam 5 million 400 ming tonnani tashkil etdi. zbekistonda sholichilik ham maTum rin egallaydi. Sholi yetkazadigan asosiy hududlar Qoraqalpoiston Respublikasi va Xorazm viloyatidir. Sholi mintaqalararo ahamiyatga ega.
Mamlakatimizda chorvachilik, ayniqsa, uning asosiy tarmoi blgan qo 'ychilik katta rin tutadi. Qychilikda esa ziga munosib rinni qoraklchilik egallaydi. Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlari va Qoraqalpoiston qoraklchilikning asosiy hududlari hisoblanadi. Qorakl terilariga jahon bozorida talab katta. Qoraklni „yumshoq oltin" deb aytishlari bejiz emas. Qoraklchilik ziga xos xususiyatga ega. Bu soha bilan suv taqchil va quroq joylarda, ayniqsa, boshqa tarmoqlarni rivojiantirish imkoni blmagan va aholini band etishda
201

muammolar yuzaga keladigan mintaqalarda shuullaniladi. Faqat qorakl qylar ob-havoning keskin zgarishi va suvsizlikka moslashgan. zbekistondagi yaylovlarning 4/5 qismi shr suv manbalariga ega. Qorakl qylar ana shu suvlarni ichadi.
Mamlakatimiz qishloq xjaligining qadimiy tarmoqlaridan biri blgan pillachilik ham lkamiz iqtisodiyotida kzga krinarli rinni egallaydi. Respublika dunyoda kishi boshiga pilla ishlab chiqarish byicha birinchi, umumiy mahsulot hajmi byicha 5 rinni egallab turibdi. Tarmoq korxonalarida 15 ming kishi ish bilan band.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga tish sharoitida Tsspublikada fermer xjaliklarining safi kengaymoqda. Hozir respublikada bunday xjaliklar soni 55 mingdan ortib ketdi. Iqtisodiy islohotlar davrida xususiy yordamchi xjaliklarni ham taraqqiy ettirishda ham e'tibor ortib bormoqda. Shaxsiy tomorqalarda ayrim qishloq xjaligi mahsulotlari kplab tayyorlanyapti. Bu mahsulotlar orasida, ayniqsa, sut-qatiq, jun, gsht, sabzavot va poliz ekinlari katta rin tutadi. Mustaqillik yillarida qishloq xjaligi sohasida dehqonlarning shaxsiy tomorqalariga blgan e'tibor kuchaydi. Yer zining haqiqiy egasini topdi, uning mohiyati har bir dehqon qalbida ziga xos rinni egalladi.
Qishloq ahliga ajratilgan yer, yaratilgan shart-sharoitlar, qlga kiritilayotgan samaradorlik tufayli endilikda mamlakatimizda mavjud blgan qora mollar, shu jumladan sigirlar, qy va echkilar, parrandalarning asosiy qismi dehqonlarning yordamchi xjaliklari hissasiga tri keladi. Umuman olganda, qishloq xjaligida yetishtirilayotgan mahsulotlarning 60 foizdan ortii shaxsiy tomorqa xjaliklari hisobiga tri keladi.
Republikada 2001 yili yetishtirilgan kartoshkaning 85,1, sabzavotning 74,5, poliz ekinlarining 62,3, uzumning 38,2 foizi dehqon xjaliklarida yetishtirildi.
202