Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

6. Transport va aloqa yIIari
Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti va aholining hayot darajasini ktarishda transportning rni va mohiyati beqiyosdir. Transport ishlab chiqarishning muhim tarmoqlaridan hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi mamlakatning turli-tuman yuklar va ylovchilarini tashishga blgan talab-ehtiyojini qondirish, mintaqalar orasida mehnat taqsimotini ta'minlash va tashqi iqtisodiy aloqalarini kuchaytirishdan iborat.
Transport ishlab chiqaruvchi kuchlarning mamlakat bylab joylashishi va rivojlanishiga katta ta'sir krsatadi. Shunga kra qudratli va aniq ishlaydigan transportsiz har qanday klamdagi biror-bir davlatning samarali va oqilona ishlashi mushkul. Trans-port ham sanoat, ham qishloq xo'jalininig turli xil mahsulotlarini yaratishda va ularni iste'molchilarga yetkazib berishda faol qatnashadi. Ylovchilarni bir manzildan ikkinchi manzilga tashishda ham transportning ahamiyati katta. Transport hududlar taraqqiyotiga iilkan ta'sir ksatish bilan birga transport taraqqiyotining zi ham iqtisodiyot rivojidir. Texnika taraqqiyoti darajasi bilan bevosita boliq.
zbekiston Respublikasi transporti temir yo % avtomobil, havo transporti, quvurlar va daryo transportini z ichiga oladi. Respublikada mavjud transport vositalari bilan har yili katta miqdorda yuklar va ylovchilar tashiladi.
Turli xil yuklar va ylovchilarni tashishda temir yl transporti yetakchi rinni egallaydi. Temir yl transportining eng muhim afzalhi shundan iboratki, uning yuk va ylovchilar tashish qobiliyati juda yuqori va yil byi ob-havoning qanday blishidan qafi nazar muntazam tarzda ishlaydi. Bu bilan u havo va daryo transportidan farq qiladi. Respublikamiz hududlarini bir-biri bilan bolabgina qolmay, z doirasidan tashqarida blgan hududlarni ham bolaydigan temir yl tarmoqlari qurilgan va ishga tushirilgan.
203
tgan asrning yigirmanchi yillari boshida respublika temir yllarining umumiy uzunligi 1589 km ni tashkil etgan blsa, endilikda u 6,3 ming km. ga yetdi. zbekiston temir yllarining uzunligi byicha qshni Turkmaniston, Qiriziston, Tojikiston respublikalarini orqada qoldiradi va maydoni katta blgan Qozoistondan keyin ikkinchi rinda turadi.
Temir yllar orqali zbekistonga asosan rmon mahsu-lotlari, metall va metalldan yasalgan asbob-uskunalar, qurilish materiallari keltiriladi. zbekistondan chetga esa respublika uchun an'ana blib qolgan mahsulotlar: paxta tolasi, ipak, simlik moyi, tabiat noz-ne'matlari, xilma-xil meva, uzum, sabzavot, qovun-tarvuzlar bilan bir qatorda avtomobillar va boshqa turli-tuman sanoat mahsulotlari chiqariladi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga tish davrida temir yl transporti katta ahamiyat kasb etmoqda. Ayrim temir yllari elektrlashtirildi.
Xorijiy mamlakatlarga, jumladan, janubdagi mamlakatlarga chiqishda Mashhad-Saraxs—Tajan temir yli qurilganhi katta ahamiyat kasb etdi. 1996 yil 13 mayda uzunligi salkam 300 km blgan ushbu temir yl ishga tushdi. Bu yl eng qisqa masofa orqah rta Osiyoni Fors qltii bilan boladi va tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish imkonini yaratdi.
2002 yili kuzida „Navoiy-Uchquduq-Miskin-Sulton Uvays-Nukus" temir yli ishga tushdi. 800 km ga yaqin uzunlikdagi bu yl bor-yi 5 yilda qurilib ishga tushirildi. Holbuki sobiq Ittifoq davrida masofasi ancha qisqa blgan Navoiy-Uchquduq temir ylini qurish uchun 12 yil ketgan edi.
Respublikaning transport kommunikasiyalarini, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarini iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, yer osti konlarini zlashtirish loyihalari amalga oshirilishini jadallashtirish, mamlakat janubiy mintaqalarining ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida zbekiston Respublikasi Vazirlar
204
Mahkamasi 2003 yil 30 yanvarida „Toshg'uzor-Boysun-Qumqron" yangi temir yl qurilishini jadallashtirish trisida qaror qabul qildi.
Ushbu yl mljallangan manzillar orasidagi ylni qariyb ikki marta qisqartiribgina qolmay, balki qshni Turkmaniston hududidan tishdan xoli qiladi. Ma'lumki, hozirgi temir yl vagonlari eng janubiy hudud blgan Surxondaryo viloyatiga borish uchun deyarli 200 km ga yaqin masofani shu qshni davlat maydonidan tishi kerak blar edi. Natijada manzilga yetish uchun kp vaqt sarf blibgina qolmay, xarajat ham kpayib ketar edi. Yuqorida aytib tilgan qaror asosida qurilayotgan yangi temir yl mamlakatimiz hududinigina bosib tadi. Bu esa yuklar tashishga ketadigan yuklar tannarxini qisqartiradi. Natijada mabla tejab qolinadi. Qurilishi tezlatilishi lozim blgan ylning uzunligi 220 km dan ortiqroq blib, uning atrofida iqtisodiy va ijtimoiy inshootlar qurilmoqda.
Ylovchilar tashishda avtomobil transporti yetakchi rinni egallaydi. 1990 yilda respublikada avtomobil transportida 2555 ming aholi tashilgan blsa, 2001 yilga kelib bu raqam 3169 mingga yetdi. Ana shu vaziyatni e'tiborga olib, mamlakatimiz hukumati Toshkent-0'sh ylining Angren suv omboridan to Farona vodiysiga kirib borgungacha blgan qismini qayta qurish byicha qaror qabul qildi. Shu maqsadni kzlab, Qamchiq va Rezak dovonlarida avtomobil qatnovi uchun mljallangan tunnellar qurildi. Qamchiq tunnelining uzunligi 890 metr, Rezak tunnelining uzunligi esa 368 metrga teng. Ushbu tunneUarning ishga tushishi tufayli Qamchiq dovoni orqali bu manzilda avvallari transport harakatida ry berib turadigan xavf-xatarlarga chek qyildi. Tunnellar orqali bir kecha-kunduzda minglab avtomobillar tishiga imkon yaratildi. Bu yl Farona vodiysi hududlarini zbekistonning boshqa hududlari bilan bolab turadigan eng yaqin va eng qulay yl blib qoldi.
205
Bugungi kunda avtomobil transportida nodavlat sektor yetakchi rinni egallamoqda. Mulkning nodavlat turidagi korxonalar tomonidan avtomobil transportida yuk tashisWaming 70 foizi va ylovchi tashishlarning deyarli 100 foizi amalga oshiriladi.
2010 yil birinchi choragi mobaynida respublikaning barcha avtomobil transporti vositalari bilan jami 203,6 million tonna yuk va 1 milliard 198 million ylovchi tashilib, ushbu krsatkich 2009 yilning shu davriga nisbatan tegishli ravishda 113,0 va 103,7 foizni tashkil etdi.
Yuk aylanmasi 3 milliard 488 million tonna km ni (2009 yilning shu davriga nisbatan 104,7 foiz), ylovchilar aylanmasi esa 13 milliard 114 million ylovchi km ni (2009 yilning shu davriga nisbatan 108,1 foiz) tashkil qildi.
Agarda avtomobil transporti faohyatining 2001-2009 yillardagi asosiy krsatkichlarini qiyoslasak, unda 2009 yil yakunlarida ylovchilar tashish hajmi 2001 yildagi krsatkichdan 76,2 % ga sgan, ylovchi aylanmasi esa mos ravishda 2,6 marotaba kpaygan.
Avtomobil transporti orqali yuk tashishlarning suratlari ham aynan shunday. 2009 yil yakunlariga kra yuk tashish hajmi 2001 yil krsatkichiga qaraganda 48,3 % ga sgan, yuk aylanmasi mos ravishda 2,7 marotaba kpaygan. Ayniqsa, agrosanoat va qurilish majmualari yuklarini avtomobil orqali tashish hajmlari sgan.
Barcha turdagi tranportlarda amalga oshiriladigan tashuvlar ichida avtomobil transporti hissasi ylovchi tashishda 97,9 foizga teng blib, bu respublika ylovchi aylanmasining 88,5 foiziga tri keladi. Tashilgan yuklar miqdori va yuk aylanmasi byicha avtomobil transportining sohshtirma ulushi esa mos ravishda 89,2 foiz va 29,7 foizga teng.
2010 yil birinchi choragining zida ham Samarqand viloyatida 190 ta, Buxoro viloyatida 50 ta, Farona viloyatida 37 ta.
206
Toshkent viloyatida 22 ta va boshqa viloyatlarda yana kplab "ISUZU" rusumli avtobuslar sotib olinib, aholiga xizmat krsatish uchun ynalishlarga chiqarildi.
Mamlakatimizda havo transporti ham katta ahamiyatga ega. Respublikada havo transportining parvozi 1924 yili boshlangan edi. sha yilning 12 may kuni Toshkent-Bishkek-Olmaota orasida havo transporti orqali ylovchilar tashilgan edi. Ana shundan beri tgan davr ichida havo transporti taraqqiyotida ulkan zgarishlar ry berdi. Hozir havo transporti orqali asosan, ylovchilar tashilmoqda. Shu bilan birga bir manzildan ikkinchi bir manzilga tez yetkazish zarur blgan yuklarni va tez buziladigan mahsulotlarni tashishda ham havo transportidan foydalanilyapti.
Respublika mustaqilligi elon qilingandan keyin jahonning qator mamlakatlari bilan mustaqil tarzda havo transportini keng ylga qyish imkoni paydo boidi. 1992 yil yanvarida ,,0'zbekiston havo yllari" Milliy aviakompaniyasi tashkil topdi. Ana shu kompaniya xizmati tufayli Toshkentdan Nyu-York, Tokiq, London, Istanbul, Dehli, Pekin, Tel-Aviv, Seul, Kuala-Lumpur, Jidda, Urumchi, Frankfurt, Qohira, Madrid kabi jahonning yirik shaharlari bilan havo transporti orqali aloqalar rnatildi.