Zokirjon saidboboyev tarixiy geografiya

6. XIII-XIX asrlarda arbiy Yevropada rta Osiyo haqidagi tarixiy-geografik va kartografik ma'Iumotlar
XIII asrga kelib arbiy Yevropa kartografiyasida tub burilish davri boshlandi. Matn shaklidagi ma'lumotlar grafik tasvirlar — kartalarga kchdi. Sharqiy mamlakatlarga sayohat qilgan kplab sayyohlarning rta Osiyo haqidagi ma'lumotlari kartografik xarakterga ega.
XIII asrda papa Innokentiy IV ning Chingizxon huzuriga yuborgan elchisi fransiskan monaxi Plano Karpini 1246 yilda Rossiyaning janubi, rta Osiyo hududlaridan tib Qoraqurumga boradi. Aynan uning rta Osiyo haqidagi malumotlari Yevrop? uchun Markaziy Osiyoga eltuvchi quruqlik yllari haqida batafsil manba blib xizmat qildi.
Plano Karpini Tatariya (rta Osiyo)ning geografik holatini quyidagicha ta'riflaydi: „...sharqda xitoylarning, shuningdek, solangliklarning (Manchjuriya) yerlari, janubdan sarrasinlar (Afg 'oniston, Eron), janubi-g 'arbdan guirlar (mo 'g 'ullar), g 'arbda naymanlar viloyati; shimolda esa okean bilan chegaralangan ".
Plano Karpini o'zining sayohat ynalishi haqida bayon qilib, komanlar yurtidan sng, qanitlar (qanlar) yeri boshlanishini,
51
suv kam blganidan odamlar bu yerlarda kam yashashini, u yerdan bisermanlar yurtiga qarab yl olganliklarini, ushbu yurtda kattagina daryo blib, uning nomini bilmaganliklarini, lekin uning byida Yankent, Barchin, Ornas va zlari bilmagan yana boshqa shaharlar borligi haqida yozgan.
Plano Karpiniga kra, rta Osiyoda ulkan to tizmalari mavjud blib, ular janubdan lerusalim va Baldax (Balx?) gacha tutashib ketgan. Bu kabi noaniq ma'lumotlar Karpinining hisobotida kp uchraydi, uning ma'lumotlarida ilmiylikbo'lmasa-da, ammo Yevropa faniga rta Osiyo va Sharq mamlakatlari haqida malumot berganibilan qimmatlidir. Sayohatnomasiga ilova tarzida karta ham tuzgan, lekin u yqolgan blsa kerak.
Ikkinchi bir elchi Vilgelm de Rubruk (Rubrukvis) mullar davlatiga fransuz qiroli Lyudovik IX tomonidan jnatilgan blib, sha davrda fransuzlar oltinchi salib yurishida ishtirok etishayotgan edi. Rubruk Akradan 1252 yilning bahorida ylga chiqib, dengiz orqali Konstantinopolga keladi. Ammo bu yerda u 1253 yilning mayigacha qolib ketadi.
Shundan sng u Qrimga keladi. Uning sayohat ynalishi Karpinikiga juda xshaydi. Itil daryosidan Ural daryosigacha yl bosib, Sirdaryo havzasiga keladi va bu yerdan janubi-sharqqa yl oladi. Yetti kun davomida to yllaridan, ehtimol Olatovning shimoli-g'arbiy qismidan tib, Talas daryosi vodiysi va Kenchat shahriga yetib keladi. Bu haqda Rubruk shunday yozadi: „Men ushbu tolar haqida srab, uning Kavkaz tolarining davomi ekanligini bildim. U arb va sharqdan Kaspiy dengizi bilan tutashgan. Itil daryosi quyiluvchi ushbu dengizdan o 'tganimizni ham bildim". Rubruk bu yerda antik geograflar fikriga qshilib, Tyanshanni Kavkaz tolari bilan bolab, Olatovni Kavkaz tog'larining davomi, deya xato fikr yuritgan.
Ammo Rubrukning Markaziy Osiyo haqidagi boshqa geografik ma'lumotlari qirnmatlidir. Masalan, Talas vodiysidagi suorish inshootlari va dehqonchilik madaniyati haqida yozib, quyidagilarni ta'kidlaydi: „Todan (Talas tizmalaridan) katta daryo (Talas)
52
boshlanadi, u butun mamlakatni suv bilan ta 'minlaydi... Bu daryo hech qanday dengizga quyilmaydi, yerga singib, ko 'p botqoqliklarni paydoqiladi".
Rubrukning Kaspiy dengizi haqidagi ma'lumotlari ham qiziqarlidir: „Dengiz uch tomonidan tolarbilan ralgan blib, shimoliy qismi tekisliklarga tutashgan... Dengizni 4 oyda aylanib chiqish mumkin.... Uokeanga tutashuvchi ko 'rfaz emasyoki hech bir yeri okeanga tutashmaydi. Hamma tomoni quruqlik bilan chegaradosh ".
Rubruk Yevropa adabiyotida ilk bor Markaziy Osiyo relefining xususiyatlarini tolar bilan bolab ochib berdi. Ma'lumotlari shunisi bilan ahamiyatliki, u zi krgan narsalari haqida yozgan.
arbiy yevropaliklar Osiyoga faqatgina diplomatik yoki missionerlik maqsadlarida emas, balki savdo-sotiq manfaatlari nuqtai nazaridan ham sayohat qilganlar.
1295 yilda venesiyalik sayyoh Marko Polo Osiyoga qilgan sayohatini zining „Dunyoning rang-barangligi haqidagi kitob" (qisqacha Marko Polo „Kitob"i) deb nomlangan asarida yozib qoldirgan.
1271-1272 yillarda Marko Polo savdo munosabatlarini ylga qyish maqsadida Qoraqurumga yl oladi. U va sheriklari Akra-Mosul-Badod-Basra-Hrmuz-Kirmon-Sabzavor-Balx-Qoshar ynalishi byicha Qoraqurumga Xubilayxon huzuriga kelishadi. Marko Polo bir necha yil uning saroyida xizmatda bladi va 1294-1295 yillarda yana Hrmuz-Kirmon-Tabriz-Tarabzun orqali z yurtiga qaytadi.
Marko Poloning „Kitob"ida rta Osiyo shaharlari va geografik manzillari haqida qimmatli malumotlar uchraydi.
Kitobning IVblimida Marko Polo sahrolar osha Buxoroga yetib kelganliklari va shahar haqida yozadi: „...Shahar katta, uluvor. Butun mamlakat ham Buxoro deb ataladi. Uyerda Baroq podsholik qiladi. Persiya (Eron) ga qaraganda Buxorojuda yaxshi shahar hisoblanadi". Amudaryoni Marko Polo Jon va Geyjon nomlari bilan tilga oladi va uni Gleveshelan dengiziga quyilishini
53
yozadi. Undan boshqa bir dengizgacha borish uchun 12 kun kerak bladi, deganida Orol dengizini nazarda tutgan, deb aytish mushkul. Chunki uning arb yoki sharqda ekanligi yozilmagan.
Marko Polo z kitobida Samarqand shahri haqida ham qimmatli ma'lumotlar bergan.
XIV-XVI asrlarda Marko Poloning „Kitob"i Yevropa kartograflari uchun manba sifatida xizmat qildi. Uning Markaziy Osiyo haqidagi geografik ma'lumotlari 1320 yilda tuzilgan Petr Viskonti, 1375 yildagi Katalon va 1459 yilgi Fra Mauroning doiraviy kartalarida z aksini topdi.
XVI asrda ingliz savdogari Antoniy Jenkinson tomonidan tuzilgan karta ham qimmatlidir. U 1562 yilda Londonda chop etilgan blib, „Jenkinsonning 1562 yilgi Rossiya kartasi" deb nomlangan. Jenkinson rta Osiyoga 1558-1599 yillarda kelgan blib, uning yli Manishloq yarim orolidan boshlangan; sngra Xivaga, u yerdan esa Buxoroga kelgan. Jenkinson zi tgan yllar haqida yozma hisobot qoldirgan va bir qancha joylarning geografik kengliklarini aniqlagan.
Jenkinson kartasidagi izohli yozuvlar ham e'tiborga loyiq. Kartadagi Samarqand shahri yaqinida quyidagi ma'lumot keltirilgan: „Samarqand Tatariyaning doimiypoytaxti blib kelgan; hozirda u xarob, qadimgi vayronalar bilan qorishgan bir holda. U yerda Temur dafn etilgan bo 'lib, u z davrida turk imperatori Boyazidni asirga olgan edi". Ushbu matndan bilishimiz mumkinki, Jenkinson Tatariya deb rta Osiyoni tushungan.
Yevropada XVI asrdagi flamand kartografiya maktabining yirik vakili Abraxam OrteIiyning( 1527-1598 yillar) kartalar tuzish sohasidagi ishlari ham diqqatga sazovordir. U XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab jahon savdo markazlaridan biriga aylangan Antverpen shahrida ijod qildi.
1570 yilida Orteliy zining 70 kartadan iborat dunyo atlasini chop qildiradi. Orteliy tuzgan atlasning 27-kartasi „Alexandri Magni Macedonis expedito"(„Buyuk Aleksandr Makedonskiyning yurishlari") deb nomlanib, unda Aleksandr Makedonskiyning
54
harbiy yurishlari natijasida uning mustamlakasiga aylangan mamlakatlar aks ettirilgan. Kartada rta Osiyo hududi ham aks ettirilgan blib, hozirgi Samarqand eski nomi Marakand deb krsatilgan, Oks va Yaksart daryolarining Kaspiyga quyilishi berilgan. Orol dengizi umuman krsatilmagan. Karta rasmlar va Aleksandr Makedonskiyning tangalari bilan bezatilgan.
Orteliyning yana bir kartasi Tatariya deb atalib, uning hajmi 35x47 sm. blib, rta Osiyo hududida Orol dengizi krsa-tilmagan. Faqatgina Kaspiy dengizi (Mage Saspium, et Hyrcanum) dumaloqroq, kengroq shaklda berilgan. Sharq tomondan unga Sirdaryo (kartada — Chesel-Qizil) va janubdan Amudaryo (Abiamu) quyilgan. Amudaryoning ng tomonidan unga quyiluvchi va kartada nomlanmagan irmoi byida Samarqand shahri blib, unda shunday yozuvlar bor: „Samarkand Magni Tamber quonda sedes" („Samarqand buyuk Temurning taxti joylashgan shahar"). Har holda XVI asrning ikkinchi yarmida ham Temur shaxsi yevropaliklarning diqqat markazida turganligini ushbu ma'lumotdan ham bilishimiz mumkin.
1664-1665 yillarda Moskvaga gollandiyalik Nikolay Vitsen (1641-1717 yillar) tashrif buyuradi. U keyinroq Amsterdam burgomistri blgan. Nikolay Vitsen XVII asrning 70-yillarida Moskvada yashovchi gollandlar bilan rnatgan mustahkam aloqasi natijasida Tatariyaning ilk kartasini yaratishga kirishadi. Kartada Orol dengizi (More Sieneie) juda kichik shaklda tasvirlangan blib sharqdan unga nomsiz bir daryo quyilgan. Sirdaryo esa yuqorida tasvirlangan blib, uning janubida yana bir kichik daryo hosil blib, uning byida Taskun (Toshkent) va Nesaph (Nasaf) shaharlari krsatilgan. Oroldan shimoh-arbga tomon ikki daryo: sharqqa tomon nomsiz daryo va uning byida Samarqand, ikkinchisi esa Arsan daryosi (Arsan flu).
1685 yilda Dansigda tuilgan va sharq tillarini yaxshi bilgan doktor Daniil Gotlib Messershmidt Pyotr I tomonidan 1716 yilda ruslar xizmatiga taklif etilgan. Maxsus shartnomaga kra
55
D.G.Messershmidt Sibirga 7 yillik ekspedisiyaga jnatiladi. Unga ushbu hududlarni rganish vazifasi yuklatiladi.
1720-1727 yillarda Sibir va Uralda tadqiqotlar olib borgan bu olim shartnomada krsatilgan barcha vazifalarni hatto nozik jihatlarigacha aniqbajaradi. Unga bir muncha vaqt asirlikda yurgan shved zobiti Tabbert (ruslar asirligidan Shvesiyaga qaytgach, Stralenberg nomi bilan mashhur) yordam bergan. D.G.Messer-shmidt rta Osiyoda blmagan blsa-da, uning uning kundaligidan Buxoro va Turkiston shaharlarining kartografik planlari topilgan. Planlarning birida Buxoro shahri tri uchburchak shaklida aks ettirilgan. Unda bozor, madrasa va ark asosiy rin egallagan. Turkiston shahri esa planda aniq proporsiyasi buzilgan shaklda berilgan. Kplab kchalar, karvonsaroy va suv saqlovchi quduqlar ham aks ettirilgan.
D.G.Messershmidt bilan birga sayohat qilgan F.I.Stralenberg 1730 yilda Leypsigda nashr etgan kitobiga Rossiya kartasini ham ilova qilgan blib, bu karta ham sha yili Stokgolmda nashr etilgan. U F.I.Stralenberg Rossiyadan z.vataniga qaytgach, 1721 yilda chizib tugatilgan edi. F.I.Stralenberg kartasidagi kplab nomlar rta asr arab va rta Osiyo muaUiflarining manbalaridan olingan. Masalan, birgina Sirdaryo daryosi Tanais, Yaksart, Sayhun va Sir nomlari bilan tasvirlangan. FTStralenberg kartada Amudaryodan Isfarato tolarigacha blgan hududlarni „Uzbekiya" („zbekiston") deb krsatgan.
rta Osiyo va zbekiston tarixi uchun 1728 yilda golland kartografi Abraxam Maas tomonidan Sankt-Peterburgda tuzilgan qlyozma karta ancha qimmatli hisoblanadi. Karta „Kaspiy dengizi va atrofidagi manzillar, shuningdek, zbeklar mamlakatining ...yangi kartasi" deb nomlangan. Kartani yaratishda Maas 1723 yilgi rus elchiligining sharqiy mamlakatlarga sayohati davomida tuzilgan katta shakldagi rus kartasidan foydalanganligini yozgan. Abraxam Maas qlyozma kartasi asosida 1735 yilda „Kaspiy dengizi va zbeklar mamlakati" deb nomlangan karta yaratgan. Ushbu karta 1735 yilda Nyurnberg shahridagi mashhur
56
„Homannische Erben" („Goman merosi") nashriyoti tomonidan chop etilgan.
sha davrda arbiy yevropaliklar tomonidan nashr qilingan rta Osiyo kartalari ichida Iogann Mattias Xazning „Rossiya imperiyasi va umum Tatariya" kartasi ham ancha ahamiyatlidir. Bu karta 1739 yilda chop qilingan. Kartada Daron-ota (Amudaryoda)dan Chu daryosi va Junoriyagacha blgan hududlar yirik harflar bilan „Usbek" („zbek") degan etnotoponim ostida berilgan.
XIX asrning 40-yillarida nemis olimi A.Gumboldt tomonidan „Markaziy Osiyoning to tizmalari va vulqonlari" nomli kartasi yaratiidi. Karta A.Gumboldtning „Markaziy Osiyo" nomli kitobiga ilova qilingan edi. A.Gumboldtning kartasida rta Osiyo hududlarini butunligicha aks ettirilgan.
XIX asr rtalarida ingliz olirni Genri Yul Amudaryoning yuqori oqimini tadqiq etish maqsadida ushbu hududga keladi. Sayohati va tadqiqotlari natijasida z kitobi va kartasini yaratadi. Muallif awalo XIX asrgacha tgan barcha sayohatchi va tadqiqotchilarning Amudaryo, uning yuqori oqimiga qilgan sayohatlari tarixini batafsil yoritib bergan.
1877 yilda Berlinda nemis olimi Fridrix Ferdinand fon Rixtgofenning Xitoyga baishlangan trt jildli monografiyasi e'lon qilindi. Ushbu kitobning har bir jildi ma'lum bir fan tarmoiga baishlangan blib, u asosan Xitoy va unga qshni davlatlarning tadqiqoti bilan boliq holda yaratilgan. Muallif z monografiyasiga „Markaziy Osiyo" kartasini ilova qilgan. Chunki kartasiz ushbu hududlar haqidagi asardagi malumotlar quruq gap blib qolar, yevropalik kitobxonlar lkaning geografik rni haqida sayoz tasawurga ega blib qolishlari mumkin edi.
XIX asrning ikkinchi yarmida mashhur fransuz geografi va sayyohi Elize Reklyuning (1830-1905 yillar) „Umumiy geogra-fiya. Zamin va odamlar" nomli 19 jilddan iborat kitobi nashr etila boshlandi. E.Reklyu „Umumiy geografiya"sining V-X jildlari Osiyo mamlakatlariga baishlagan blib, VI jildida rta
57
Osiyo xonliklari haqida batafsil ma'lumot berilgan va turkman chllari, Xiva xonligi, Orolbyi hududlari aks ettirilgan kartasini ilova qilgan. Karta rangli ishlangan blib, aholi punktlari aniq krsatilgan. VII jildidagi „Xitoy, Yaponiya va Koreya" kartasida esa rta Osiyoning Buxoro amirligi hududlari, Toshkent va Farona vodiysi ham krsatilgan. Bu karta ham rangli ishlangan blib, amirlik hududlari, Rossiya imperiyasiga bysunuvchi Turkiston viloyatlari ham chegaralab berilganligi diqqatga sazovordir.
Nemis sharqshunos professori Vilgelm Siversning „Osiyo" deb nomlangan monografiyasi 1896 yilda Sankt-Peterburgda rus tilida nashr etiladi. Kitob kplab illyustrasiyalarga boy blib, 16 takartanihamzidajamlagan. Ularning barchasida rta Osiyo hududlari aks ettirilgan blsa-da, ular orasida „Osiyoda koloniya (mustamlaka) mulklarning sishi" nomli karta ahamiyatlidir.
1894-1896 yillarda fransuz olimi M.J. Shaffanjon Markaziy Osiyo va Sibirga sayohat qiladi. U boshchilik qilgan ekspedisiya asosan ilmiy tadqiqotlarni z oldiga maqsad qihb qygan edi. Ekspedisiya natijalarini Parijda 1899 yillarda kitob qilib nashr ettirgan. Muallif zi bosib tgan shaharlarni ham kartaga tushirgan. Bu ekspedisiyaning Batumidan boshlanib, Vladivos-tokgacha davom etgan ynalish kartasidir. Kartaga rta Osiyoning faqatgina Ashxobod, Marv, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Verniy kabi shaharlari tushgan.
XIX asr oxirlarida nemis olimi Fridrix fon Gelvald trt jilddan iborat „Zamin va uning xalqlari" nomli asarini yaratdi. Asarning ikkinchi jildida rta Osiyo, aniqroi Rossiyaga tobe Turkiston lkasining geografik rni, aholisi, urf-odatlari haqida boy ma'lumotlar berilgan. Asarning sngida „Osiyo" kartasi ilova qilingan blib, unda rta Osiyo hududi antik davr muaMarining kartalarida krsatilgani singari juda oddiy, sxematik tarzda berilgan blsa-da, Xiva, Buxoro xonliklari hududlari chegaralab krsatilgan.