Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet48/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

9.з. УСИМЛИКЛАРНИНГ СУВГА МУНОСАБАТИ
Усимлик турлари ва уларнинг навлари сувга турлича муносабатда булади, яъни сувни х,ар хил микдорларда талаб этади.
Сувга булган талабига кУра маданий усимликлар уч гурухга булинади: 1)
гигрофитлар, 2) ксерофитлар ва 3) мезофитлар.
Сувга Ута талабчан, тарнспирацияси жадал кечадиган, тупрокда юкори даражадаги намлик булишини талаб этувчи усимликлар гигрофитлар хисобланади. Бундай усимликлар жумласига, масалан, шоли киради. Унинг барг япрогадаги устьица аппаратлари доимий равишда очик булиб, улар оркали сувнинг танспирацияга сарфланиши сув сатхидан буладиган бугланиш мик- дорига деярли якинлашиб колади. Лекин шолининг айрим навлари уругани униб чикиши ва майсаланиш даврида тупрокда ортикча нам булмаган шароитда юкори хосил беради.
Кегрофитлар гурухига кургокчиликка чидамли усимликлар кириб, атмосфера ва тупрокда рУй берувчи узок вакт давом этувчи кургокчиликка яхши чидайдилар. Уларнинг барги кам ѐки яхши ривожланмаган, сувни ортикча буитанишига карши мумсимон Fy6op билан копланган булади. Илдизлари тупрокнинг жуда чукур катламларигача етиб боради ва ундаги сувни узлаш- тира олади.
Мезофитлар гурухига мансуб Усимликлар сувга Уртача чидамли — тупрокда муътадил намлик булишини талаб этади. Гигрофит ва ксерофит Усимликларга нисбатан оралик х°латга эга. Маданий экинларнинг аксарияти ушбу гурухга тааллукдидир. Уларни барг япрогининг суриш кучи гигрофит- ларга Караганда юкори, лекин ксерофит усимликларникига нисбатан кичик - 'дир.
Усимликларнинг сувга чидамлилиги транспирация коэффициентлари- нинг Улчами билангина эмас, балки уларнинг илдиз тизимининг ривожланиш кулами билан хам белгиланади. Илдиз тизими тупрокнинг чукур катлам- ларига канчалик куп таркалган булса, улар усимликни сув билан шунчалик яхши таъминлайди. Беданинг илдизи 2-3 м ва хатто 10— 15 м чукурликкача етиб боради. Кургокчиликка чидамли Усимликлар туким^ - 'арининг хужайраси майда, барг япрогада улчами кичик булган устьица аппаратларининг сони куп булади. Улар кизиб кетиш ва сувсизланишига карши майда ва калин кдлсимон тукчалар (масалан, кунгабокар, ерѐнгок) хамда крахмал колдик- лари губори (тарик, маккажухори, окжухори, судан ути) билан копланган.
Тарик, ок жухори, судан ути, маккажухори, кунгабокар кургокчиликка нисбатан чидамли, бугдой, канд лавлаги, беда, гуза, соя, кунжут, нухат, картошка, помидор уртача ва кам чидамли хисобланса, шоли, карам, бодринг энг чидамсиз экинлардир. Маданий экинларнинг барчаси кургокчил мин- такада тупрок намлигини юкори даражада булишини талаб этади.
9.4. СУВ ВА ОЗИК МОДДАЛАРИНИНГ УЧЛАШТИ РИЛИ ШИ
Усимликларнинг илдизлари ѐрдамида сув ва озик моддаларни тупрок эритмаси шаклида узлаштириши мураккаб биологик жараѐндир А.В.Петербургский (1875) тупрокдаги сув ва озик моддаларни усимлик томонидан танлаб узлаштирилишини илдиз оркали озицланиш деб каради. Илдиз тизими барглар сингари минерал моддаларни мураккаб органик моддаларга айланти- ришда иштирок этади. Купчилик усимликлар (илдизмевалилар, туганаклилар) озик моддалар захирасини сакпайди. Уругнинг униши билан бир вакгда асосий илдиз хам ривожлана бошлайди, унинг усиши давомида ѐн илдизлар, сунгра улардан иккинчи, учинчи ва хоказо тартибдаги илдизлар пайдо булади.
Усиб ривожланишнинг дастлабки даврида усимликларнинг илдиз тизими ер устки органларига карганда жадал шаклланади. Илдиз тизимининг ривожланиш тавсифига кура Укилдизли ва попукилдизли Усимликлар фарк- ланади. Тупрок эритмасини узлаштиришда 0,5—2 см узунликдаги майда ил- дизларнинг ахамияти катта. Уларнинг усиш нукгаси гилоф билан, ундан юкори кисми нозик сУриш тукчалари билан копланган. Катта тартибдаги илдизлар узлаштирилган сув ва озик моддаларни усимликларнинг ер устки органларига ва, аксинча, барг япрогада шаклланган органик моддаларни куйи тартибдаги илдизларга утишини таъминлайди.
Кишлок хужалиги экинларининг х°силдорлиги унинг илдиз тизимини Кандай даражада ривожланганлигига бевосита боглик: илдиз тизими канчалик кучли ривожланган булса, усимлик сув ва озик моддалар билан шунчалик яхши таъминланади ва бунинг окибатида юкори хосил шаклланади (Петров
А.П., 1974).
Усимлик пояси сув ва унда эриган менерал хамда илдизда синтезланган моддаларни баргларга, улардаги ассимляция махсулотларини гул, мева ва илдизга утишини таъминлайди. Шунингдек, поя шаклини Узгартирган холда сув ва озик моддалар захирасини сакпайди. Румай, малина, смородина каби Усимликларнинг шакли Узгарган поя — илдизлари вегетатив купайиш учун хизмат килади. Сув ва озик моддаларни ер устки поясида сакловчи усимлик сифатида Кольроби карамини, ер ости Узгарган пояси туганагида туплов- чилар сифатида картошка ва ерѐнгокни курсатиш мумкин. Бундай усимликлар сирасига пиѐзлилар — пиѐз, саримсок пиѐз, лола, TOF пиѐзи кабилар киради.
Тупрокнинг кулай сув режимини таъминлаш усимликлар томонидан сувни керакли микдорда узлаштирилиши ва бу эса уз навбатида органик моддалар синтезини равон кечишига олиб келади. Усимлик учун сув етишмасли- ги унинг организмида мураккаб моддаларни ферментатив парчаланувига ва охир-окибатда усимликларнинг нобуд булишига сабаб булади.
Тупрокда сувнинг камайиши усимликниг сув узлаштиришини мурак- каблаштириб юборади. Барг япроги сУриш кучининг купинча 25-30 атм. га кутарилиши купчилик маданий усимликларнинг сулиши (плазмолиз хола- ти)ни келтириб чикаради.
Сувни усимлик организмига утиши барг хужайраларининг' суриш кучи билан белгиланади, хужайраларда сувнинг камайиши билан хужайра шираси- нинг концентрацияси кутарилади ва натижада суриш кучи ортади. Хужайра шираси концентрациясининг камайиши, яъни хужайрада сув микдорининг купайиши билан суриш кучи камаяди. Буни куйидаги Уршпрунг ифодаси
Туйинган сув бупгаинг таранглик такчиллиги (d, мб) буйича тегишли маълумот йук шароитда у куйидаги ифода ѐрдамида хисобланади:
d= е„ - (1 - 0,01 • а),
бу ерда а — хавонинг нисбий намлиги, фоиз.
KypFOK^rnji минтака учун шамол фаолияти flu ) куйидагича аникланади:
/(и) = 0,54 (1 + 0,26 • и2), бу ерда «2
ердан 2 м баландликдаш шамол тезлиги, м/сек.
35- жадвал

Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   44   45   46   47   48   49   50   51   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling