Ўзвекистон республикаси олий ва ўрта


Download 0.73 Mb.
bet55/119
Sana28.09.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1689084
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   119
Bog'liq
Экинларни сугориш асослари

усимликнинг физиологик курсаткичларига кура бвлгилаш

(баргларнинг сУриш кучи, барг хужайра ширасининг концентрацияси);

  • усимликларнинг ташки белгиларига кура аниклаш (барг пластинкаси (япроги)нинг рангги ва тургорлик холати, бош поянинг усиш ва гуллаш суръатлари);

  • тупрок намлигига кура аниклаш.



УСИМЛИКНИНГ ФИЗИОЛОГИК КУРСАТКИЧЛАРИГА КУРА СУТОРИШ МУДДАТЛАРИНИ БЕЛГИЛАШ
Тупрок; намлигининг камайиши билан барг япроги ху- жайра ширасининг концентрацияси ва суриш кучи ортиб боради. Баргларнинг суриш кучи тупрок; намлиги камайиб, усимлик томонидан намнинг узлаштирилиши тухтагунга к,а- дар ортиб боради. Сув етишмовчилиги ок,ибатида бу кУрсат- кичларнинг ортиши усимлик организмида кечадиган катор физиологик ва биокимѐвий жараѐнларни издан чикишига олиб келади ва Усимлик хосилдорлиги кескин камайиб кетади. Марказий Осиѐ шароитида гузанинг суториш муддатларини ушбу курсаткичлар буйича белгилаш услубияти анча
кенг Урганйлган.
Баргнинг суриш кучига кура сугориш муддатларини белги- лаш. Баргнинг суриш кучи Усимлик сув режимининг асосий курсаткичлар и дан бири х,исобланиб, усимликнинг сув билан таъминланганлик даражаси хакдда тулик, маълумот беради. Ушбу услубда сугориш муддатларини аник, белгилаш мумкин.
Баргларнинг суриш кучи тупрок, намлигига, усимлик ярусларида жойлашган Урнига, куннинг очик, ѐки булутлигига, шамолнинг тезлигига ва хавонинг нисбий намлигига боглик Холда узгариб туради. Шу сабабдан баргларнинг суриш кучи- ни аниклаш учун бош поянинг усиш нуктасидан 3—4- барг- лардан намуналар булутсиз куннинг энг иссик даври - соат
12 дан 14 гача олинади. Улардан махсус парма ѐрдамида олинган барг доирачалари канднинг сувдаги турли концент- рациялардаги эритмасига туширилади ва шунга кУра баргларнинг суриш кучи аникланади (Шардаков В. С., 1948).
Гуллаш давригача гуза баргларининг сУриш кучини 11-12 атм. гача, гуллаш-мева туплаш даврида 13-14 ва пишиш даврида 15—16 атм. гача булиши усимликнинг сув билан етарли даражада таъминланганлигини билдиради. Усиб ривожланиш- нинг ушбу даврларида суриш кучининг курсатилган кий- матларгача кутарилиши ва ундан ортиб кетиши сув такчил- лиги юзага келганлигини, яъни сугоришни утказиш зарури- ятини кУрсатади.
Шурланган тупрокдар шароитида сУриш кучининг шур- ланмаган ерлардагига нисбатан юкори булишини инобатга олган холда бу курсаткичлар 2 атм. га оширилади.
Хужайра ширасининг концентрациясига кура белгилаш.
Экинларнинг сугориш муддатларини хужайра ширасининг концентрацияси (ХШК)га кура аниклаш янада соддарок усул Хисобланади. Бу усул хам тупрок намлиги ва ХД11К уртасидаги корреляцион тугри богликликка асосланган.
ХШК ни аникдаш учун барг намуналари баргларнинг суриш кучини аниклаш услубидаги каби олиниб, алюмин ста- канчаларга жойлаштирилади ва хужайра кобигини емириш учун хар бир стаканга 2-3 томчидан толуол томизилади хамда стакан копкога ѐпилиб, 20 минутга колдирилади. Сунгра ши- ра ажратгич ѐрдамида барглар шираси сикиб олинади, ажрал- ган дастлабки шира ташлаб юборилади. Навбатдаги ширадан бир неча томчиси стол ѐки кул рефрактометри призмасига томизилади ва курит окуляри оркали ХШК аникланади (13-

o j
13- раем. Кул рефрактометри: 1 — улчов призмаси; 2 — кутарма призма; 3 — концентрация шкаласини алмаштириш гелдираги; 4 - окуляр гардиш; 5 - термометр; 6

      • ростловчи винт.

С.А.Гильдиев (1968) томонидан буз тупрокдар шароитида олиб борилган тадкикот натижалари курсатадики, гузанинг гуллаш давригача ХШК ни 8 фоизгача кутарилиши сув так,- чиллиги юзага келганлигини курсатади. Демак, газани зудлик билан сугориш зарур. Гуллаш-мева туплаш даврида бу чегара 10 фоизни, пишиш даврида эса 12-14 фоизни ташкил этади. ХШК нинг ушбу катталиклари тупрок, намлигини ЧДНС га нисбатан 65—70 фоизига мувофик, келади.


Чирчик-О^ангарон водийсидаги утлоки тупроклар шароитида гузани гуллаш- мева туплаш даврида ХШК ни 10-12,5 фоиз булиши тупрок намлигини ЧДНС га нисбатан 70-75 фоиз микдорига тугри келган (54- жадвал).


54- жадвал
Утлоци тупрокларда гузани сугориш сонига боглик холда хужайра ширасининг концентрацияси ва хосилдорлик (Лев В Т., 1981)



Сугориш
схемаси

Мавсумий сугориш
меъѐри, м3/га

ХШК,
фоиз

Усимлик
буйи, см

Хосилдорлик, ц/га

1-3-0

4000

14,5

81,0

35,5

1-3-1

4600

12,5

87,0

39,7

2-3-1

4900

10,0

97,0

41,8



УСИМЛИКЛАРНИНГ ТАШКИ БЕЛГИЛАРИГА КУРА
СУГОРИШ МУДДАТЛАРИНИ БЕЛГИЛАШ
Барг япроптинг ранггига кура белгилаш. Илмий муассасалар томонидан олиб борилган к,атор тадкикотлар курсатадики, тупрок, намлиги камайиши билан усимликлар томонидан уни узлаштирилиши пасайиб, ХШК орта бошлайди ва бу эса уз навбатида барг япрогининг ранггини узгаришига олиб келади. Тупрок, намлиги муътадил даражада булганда усимлик сув билан етарлича туйинган, гуза барглари оч яшил рангда булади. Тупрок, намлиги камайиши билан усимлик сув так,чиллигини сеза бошлайди ва барг япрогининг рангги тук, яшил-к;орамтир яшилга Ута бошлайди.
. В.Е.Еременко (1957) маълумотлари барг япроки яшил рангда булганда навбатдаги суторишларни утказиш гектаридан 34 ц ва тук, яшил рангда булганда утказиш 16,8 ц пахта х°сили етштиришга имкон берганлигини кУрсатдаи.
Гуллаш-мева туплаш даврида гуза баргларининг ѐппасига тук, яшил рангга утиб кетишлиги туфайли ушбу усулни усимликнинг гуллаш давригача куллаш мумкин.
Тупрок, к,анчалик унумдор ѐки к;анчалик куп минерал угитлар кулланилаѐтган булса, усимлик барглари шунчалик яшил-тук яшил рангда булади. Шу боис сугориш муддатларини белгилашда ушбу омил эътибордан четда к,олмаслиги лозим.
Баргларнинг тургорлик холатига кура белгилаш. Тупрок,
намлиги усимлик учун муътадил даражада булганда унинг Хужайралари сув билан етарлича туйинган - тургор \олатида булади. Сув так,чиллиги юзага келганда эса хужайра к,оби- гининг таранглиги камайиб, плазмолиз (сулит) кузатилади.
Баргларнинг тургорлик х,олатини аникдаш услубияти куйидагича: кун энг исиган вак,тда (12.00-14.00) 8-10 гектар- ли даланинг диагонали буйича 8-10 та жойдан жами 300-400 та усимликни бош поясининг усиш нук,тасидан 3-4- барглар юлиб олиниб, орк,а томонига букланади. Агар усимлик сув билан етарлича туйинган булса, буклаш жараѐнида барг яп- рогидаги марказий томирча узига хос овоз чик,ариб (чирсил- лаб) синади, сув такчиллиги юзага келган булса, бу холат ку- затилмайди, яъни барглар сулий бошлаган булади. Сулиш Ходисаси тадк,ик, к,илинган усимликларнинг 15—20 фоизида аникланса, экинни зудлик билан сугориш зарур (Еременко В.Е., Портных М.И., 1957).


Асосий поянинг усиш суръатига кура белгилаш.
П.П.Язиков ва М.Б.Баракаев (1973) томонидан ишлаб чикил- ган ушбу услуб ривожланиш фазаларига мувофик, усимлик асосий поясининг усиш суръатларига асосланган. Тадкикот- чилар томонидан марказий иклим минтакасида гузанинг 108- Ф, С-4727, Тошкент-1 ва Тошкент-
2 навлари устида олиб борилган кузатишлар курсатадики, шоналаш фазасида уларнинг асосий пояси суткасига Уртача 0,3-0,5 см усиб, умумий ба- ландлиги 14—18 см. ни ташкил этади. Гуллаш фазасида эса бу курсаткичлар тегишли равишда 0,8—1,5 ва 42—50 см. га, Усимликда 14—16 та хосил шохлари шаклланиши даврида 0,8—
1,3 ва 80—90 см. га тенг булади. Тупрок, намлигининг камайиши билан асосий поянинг суткалик уртача усиш суръати камая боради. Демак, тупрок, намлигини ростлаш оркали усимликнинг усиб ривожланишини бошкариш мумкин булади.
Тупрокнинг сугоришлардан олдинги намлиги ЧДНС га нисбатан 65- 65-60 фоиздан кам булмаган даражада таъминловчи сугориш режими КУлланилганда гузанинг асосий поясини баландлиги 87,7 см ва хрсилдорлиги 32,2 ц/га. ни ташкил этган булса, сугоришлар ХШК 8—10—12 фоиз чегараси- да утказилганда тегишлича 77,5 см ва 35 ц/га, сугориш муддатлари асосий пояни суткалик усиш суръатига кура белгиланганда эса 82,4 см ва 36,4 ц/га. га тенг булган (Язиков П.П., Баракаев М.Б., 1973).
Гуллаш жадаллиги (суръати)га кура белгилаш. Рузани гуллаш-мева туплаш даврида сугориш муддатларини гуллаш жадаллигига кура белгилаш мумкин. Бунда гуза шохларида гуллар орасининг узун ѐки киска булиши асос килиб олинган. рузада дастлабки гул вужудга кела бошлаганда гуллар ораси анча узун булади. Биринчи гул гузада 8-9 та хосил шохи шаклланганда пайдо булади, яъни у усиш нуктасидан 8—9 бугин пастда жойлашади. Тупрок намлиги юкори булганда гуллашга нисбатан асосий поя тезрок усади, яъни энг юко- ридаги гул билан усиш нуктаси оралиги узая боради. Намлик кам булса поянинг усиши секинлашиб, гуѐки гул Усув нуктасига якинлаша бошлайди. Руза кескин чанкатиб кУйил- ган х°лларда гуллар зудлик билан усув нуктасига якинлаша бошлайди.
Руза барча агротехник коидаларга тулик риоя килинган Холда сугориб турилса июль ойи Урталарига келиб усув нуктасидан хисоблаганда 8—8,5- шохда гул пайдо булади, июнь ойи охири ва август ойи бошларида 7—7,5, август ойи охирла-
1 рида 5—5,5- шохда гул пайдо булади. Усиш нуктаси ва энг юкориги гул орасидаги буринлар сонининг к.иск.ариши сув такчиллиги юзага келганлигини, узайиши эса тупрокнинг намлиги юкори даражада эканлигини билдиради.
| Гуллаш суръатини аниклаш учун 8-10 гектарли даланинг диагонали буйлаб 300-400 усимлик кузатилади. Бунда усимликларнинг 10—20 фоизида асосий поянинг усиш нуктаси ва энг юкоридаги гул орасидаги хосил шохларининг юк,орида кайд этилган курсаткичларга етиши сугориш муддати келган- лигидан далолат беради.
УзПИТИ маълумотларига кУра урта толали гуза навлари- да гуллаш фазасининг бошланишидан июль ойининг 3- ун кунлигигача сугоришлар гул 0,5—0,7 бутан юкори га кута- рилганда, июлнинг учинчи ун кунлигидан августнинг иккинчи ун кунлигигача 0,8—1, августнинг иккинчи ун кунлигидан пишиш фазасигача 1,1—1,3 бугин кутарилганда угказилиши лозим.


ТУПРОК; НАМЛИГИГА КУРА СУГОРИШ
МУДДАТЛАРИНИ БЕЛГИЛАШ
Тупрок, намлигига кура сугориш муддатларини белгилаш аник, лекин серме\нат усул хисобланади. Бу усулнинг мохия- ти шундан иборатки, экинларни сугориш тупрокнинг маълум бир хисобий катламида намликни йул куйиладиган энг паст- ки чегараси - критик намликцап юкорида таъминлаб туриш- дир, яъни тупрок намлигининг критик намликкача камайиши сугориш муддати келганлигини билдиради.
Парвариш килинаѐтган экиннинг биологик хусусияти, иклим минтакалари, гидромодуль районлар, тупрокнинг шур- ланганлик ва сизот сувларнинг минераллашганлик даражала- рига кура тупрок намлигини йул куйиладиган энг пастки чегараси турлича булади. Республикамизнинг турли пахтачилик районларида олиб борилган тадкикотлар курсатадики, гузани пишиш фазасигача тупрок намлиги ЧДНС га нисбатан 70 фоиз, кусакларнинг очилиш даврида 60—65 фоиз булганда пах- тадан энг юкори хосил етиштиришга эришилган. Шурланган ’ сугориладиган ерларда, шунингдек, енгил механик таркибли ва кам катламли тупрокдарда намликни гуза ривожланиши-
; нинг дастлабки фазаларида 75 фоиз (кисман 80 фоиз) ва пишиш даврида 65 фоиздан паст булмаган холда таъминлаб ту-
риш самарали хисобланади. Тупрокнинг критик намлигини ЧДНС га нисбатан 60 фоизга тушиши усимликни сулишига олиб келади. Бу эса куп микдорда хосил элементларини тукилиб кетишига сабаб булади (55- жадвал).
Кишлок хужалиги экинларини сугориш муддатларини тупрок, намлигига кура белгилашда ЧДНС га нисбатан 70-75-65 ѐки 65-70-60 фоиз куринишидаги схемалардан фойдаланилади. Бу ракдмлар мажмуи сугоришлар олдидан тупрок, намлигининг йул куйиладиган пастки чегарасини кУрсатади. Бунда гузани гуллашгача булган даврида тупрок намлиги ЧДНС га нисбатан 70 (65) фоиздан, гуллаш- мева туплаш даврида 75 ва пишиш даврида 65 (60) фоиздан юкори даражада таъминланиб турилиши лозим (14- раем).
55- жадвал


Тупрок намлиги турлича булганда гузанинг усиши, ривожланиши ва \осилдорлиги (Лев ВТ., 1973)

Тупрокнинг критик намлиги, ЧДНС га нисбатан фоиз

хшк, фоиз

Усимлик
нинг буйи (I.VHI),

1 тулдаги кусаклар сони, дона

Хосил, ц/га

Толанинг узилиш огирлиги,
г

55-60-60

12-14-16

39,2

7,6

23,5

2,8

60-60-60

12-13-15

51,2

8,7

28,8

2,9

65-70-65

10-10-10

70,6

12,6

34,4

4,1

75-75-75

9-9-9

78,2

18,6

43,4

4,7

80-80-75

8-8-8

86,7

17,1

41,7

4,1



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   51   52   53   54   55   56   57   58   ...   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling