1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
“SOTSIOLOGIYA VA MADANIYATSHUNOSLIK” kafedrasi
G’ULOMOVA SAODAT TOLIBOVNA



(sotsiologiya ta’lim yo’nalishi II-bosqich talabalari uchun mo’ljallangan o’quv uslubiy qo’llanma)




BUXORO-2007

Kirish.
Hozirgi kunda ijtimoiy fanlar qatorida, xususan, «Sotsiologiya» fani oldida shakllanib kelayotgan yangi ijtimoiy munosabatlar va ularning xususiyatlari, bozor bozor munosabatlariga o`tish jarayoni hamda uning kelgusida ijtimoiy oqibatlarini, mehnat munosabatlarining yangi sharoitdagi o`ziga xos jihatlarini o`rganish masalasi ko`dalang bo`lib turibdi. «Sotsiologiya» va uning maxsus nazariyasi-mehnat sotsiologiyasi doirasida bu muammolarning ham nazariy, ham amaliy tomonlari o`zaro dialektik bog`liq holda qaralishi lozim. Mehnat faoliyati bilan bog`liq jamiyat hayotining barcha jihatlari, jarayonlari konkret sotsiologik tadqiqot asosida o`rganiladi.

O`zbekiston davlati iqtisodiy asoslarini, ularning tarkibiy funktsional qatlamini mehnat sotsiologiyasi doirasida o`rganish muammosi hozirgi kunning eng muhim masalalaridan biridir. Chunki, hozirda mehnatning mazmuni, xarakteri va unga bo`lgan munosabat o`zgarmoqda. Boshlanayotgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy davr talablaridan biri «Ishlab chiqaruvchilarning ham, iste`molchilarning ham ruhiyatini o`zgartirishi lozim» bo`lgan vazifa hisoblanadi.

Mehnat sotsiologiyasining vazifasi uning predmeti bilan bog`liq bo`lgan kishilarning ijtimoiy hayot qonnuniyatlari, mehnatning ijtimoiy muammolari, mehnat faoliyati jarayolarini o`rganishdan iborat. Sotsiologiyaning bu maxsus nazariyasi mehnat sohasidagi tadqiqotlarning xususiy tamoyillari, kategoriyalari va usullaridan foydalanadi. Mehnat sotsiologiyasining tarkib topishi va rivojlanishi g`arb sotsiologiyasi bilan marksistik sotsiologiyada deyarli bir davrda –XX asrning 20-yillaridan boshlandi. AQSHda mehnat sotsiologiyasi F.Teylor, e.Meyo, K.Levin, Dj.Moreno, F.Xertsberglarning sotsiologik kontseptsiyalari asosida shakllanib, o`zining yuksak ilmiy darajasiga erishdi.

Rossiyada esa shu davrdan boshlab akademik S.G.Strumilin, akademik V.M.Bexterev, A.K.Gastev, P.K.Korjentsev, O.A.Ermanskiy, N.A.Veyke, V.V.Dobrinin, e.K.Drezin kabi yirik olimlarning ilmiy tadqiqotlari asosidagi mehnat sotsiologiyasi rivojlandi.

AQSHda Qarbiy Ovro`poda mehnat sotsiologiyasiga e`tiborning ortishiga, asosan Rossiya va bir qator Ovro`po mamlakatlarida ro`y bergan ijtimoiy inqiloblarning sodir bo`lishi, mehnatkashlarning mavjud siyosiy-iqtisodiy tuzumga qarshi bosh ko`tarib chiqishi va sinfiy kurash ko`lamining ortishi sabab bo`ldi XX asrning 20-yillarida bir qator kapitalistik mamlakatlarda bir necha bor takrorlangan iqtisodiy inqirozlar esa vaziyatni yanada keskinlashtirib qo`ygan edi.

Qanday bo`lmasin siyosiy vaziyatni yumshatish va iqtisodiy tanglikdan chiqish muammosi mavjud kapitalistik ijtimoiy-iqtisodiy tuzumining hayot-mamot masalasiga aylanib qoldi.

Bularning barchasi eski ishlab chiqarish munosabatlarini isloh qilish yo`li bilan, tadrijiy suratda yangilanib borish, ya`ni zamonaviy mehnat munosabatlarining tarkib topishiga olib keldi. Mehnat sotsiologiyasi xuddi shu tarixiy missiyani bajarishga xizmat qildi. AQSHda mehnat sotsiologiyasi asosan boshqaruv sotsiologiyasi doirasida o`rganib kelindi. G`arbiy Ovro`po mamlakatlarida esa alohida fan sifatida o`rganilib kelinmoqda.

XX asrning 70-yillaridan boshlab g`arb mehnat sotsiologiyasi doirasida mehnatni gumanizatsiyalash tendetsiyasi o`rganila boshlandi. Mehnat sharoiti yaxshilashga ko`proq e`tibor berildi. G`arb sotsiologlarining fikricha, mehnat insonga azob-uqubat emas, balki, huzur bag`ishlashi kerak. Bu tamoyil ayniqsa bizda, kelajagi buyuk davlat qurish yo`lida yanada muhim ahamiyat kasb etmog`i lozim. O`tish davrining hozirgi bosqichida asosiy vazifalardan biri «.. sermahsul mehnat qilish uchun yaxshiroq rag`bat bilan imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo`l tanlash va faoliyat ko`rsatish erkinligiga bo`lgan kafolatli huquqni qaror toptirishdan, aholining mehnat va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham iboratdir».

Bu yo`lda, mehnat sotsiologiyasining muhim vazifalaridan biri mehnat unumdorligini oshiruvchi sotsiologik omillarni va zaxiralarni tahlil qilib o`rganishdir. Uning asosiy ijtimoiy vazifalaridan yana biri, jamiyat hayotida, xalq xo`jaligidagi iqtisodiy munosabatlarni, mehnat sohasi bilan bog`liq bo`lgan barcha ijtimoiy munosabatlarni o`rganishni o`z ichiga oladi.

Mehnat sotsiologiyasi quyidagi asosiy ijtimoiy munosabatlar jarayonini o`rganadi: ishlab chiqarish vositalariga va mulkka bo`lga munosabatlar, mehnat kooperatsiyasi va taqsimoti, bajarilayotgan mehnatning sharoiti va mazmuni, mehnat turlarining o`zgarishi, mehnatga qarab taqsimlash, jamiyat a`zolarining ijtimoiy foydali mehnatga bo`lgan ehtiyojlarining o`sib borishi, ishchi va xizmatchilarning mehnat sharoiti va turmush tarziga qarab, turli ijtimoiy shart-sharoit va omillar motivlari va turlari, shaxsiy daromadlarning miqdori va uni olish yo`llari, mehnat qadriyatlari va boshqalardir. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov ta`kidlaganidek: «Bozorga o`tish dasturini ro`yobga chiqarishdagi ijtimoiy tayanchlardan biri, birinchi navbatda, jamiyatning ijtimoiy faol qatlamlaridir. Shu bois islohotlar ikkinchi bosqichining eng muhim vazifasi har bir kishi mehnatining qadrii oshirish, uning ijodiy faoliyat ko`rsatish imkoniyatlarini namoyo etishi uchun sharoit yaratishdan iborat. Har bir kishining iqtisodiy erkiligini uning o`z muvaffaqiyati hamda o`z oilasining farovonligi uchun iqtisodiy mas`ulligi bilan qovushtirib borishga asoslangan iqtisodiy munosabatlarni qaror toptirish kerak. O`z ijodiy qobiliyatlari va imkoniyatlariga tayaishni nazarda tutgan munosabatlar har bir kishi farovonligining muhim va yagona manbaidir».

«Mehnat sotsiologiyasi» faining dasturi.

№