1-tema. Kirisiw. Qaraqalpaqstan aymaǵı áyyemgi civilizaciya oraylarınıń biri Jobası

---

1-tema. Kirisiw. Qaraqalpaqstan aymaǵı áyyemgi civilizaciya 
oraylarınıń biri 
 
Jobası: 
1. Qaraqalpaqstan tariyxı pániniń predmeti, maqseti, wazıypaları hám áhmiyeti.
2. Qubla Aral boylarındaǵı áyyemgi adamlardıń jasaǵan mákanları 
3. Qubla Aral boyınıń xojalıǵı hám mádeniyatı. «Avesto»nıń tariyxıy hám ruwxıy 
miyras sıpatında áhmiyeti. 
Ádebiyatlar: 
1.Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга 
қурамиз. Т. «Ўзбекистон», 2017. 
2.Якубов М., Абаев С. «Авесто»-улыўма инсаний қəдирият Н. 2008 
3.Базарбаев Ж., Хожаниязов Ғ., Базарбаев Р. Əййемги Окс дəрьясының 
төмениндеги зардуштлик дининиң излери Н. 2007 
4.Баҳадырова С. Қарақалпақ қандай халық. Т. 2017. 
5.Камалов С., Кощанов Б.А. Проблемы истории ХХ века - ӨзРИАҚҚБның 
«Хабаршы» журналы. 1996 N 2. 
6.Камалов С., Хожаниязов Ғ. Қарақалпақстанда археологиялық изертлеўлер 
ҳəм оның нəтийжелери.//«Еркин Қарақалпақстан» газетасы. 1997-жыл 7-
январь. 
7.Кдырниязов М-Ш, Ягодин В.Н, Мамбетуллаев М.М, Сагдуллаев А.С, 
Кдырниязов О-Ш. История цивилизации Хорезма. Н. 2017. 
8.Мамбетуллаев М., Туребеков М.Қубла Арал бойы халықлары тарийхынан 
Н.1997. 
9.Мaмбетуллаев М., Төребеков М., Юсупов О. Қарақалпақстан тарийхы Н. 
2010. 
10.Сарыбаев Қ. Қарақалпақстан халықлары тарийхын үйрениў ҳəм 
оқытыўдағы гейпара ойлар. – «Еркин Қарақалпақстан» 24- апрель 1993. 
11.Өзбекстан ҳəм Қарақалпақстан халықлары тарийхы бойынша дереклер Н. 
1995. 
Qaraqalpaqstan xalıqları eń áyyemgi xalıqlardan bolıp, olar jer júzilik 
mádeniyatta ózine tán hám qaytalap bolmaytuǵın tariyxına iye. Xalqımızdıń 
tariyxınıń betlerin ashıp qarasaq, biz onnan adamlar ushın, ásirese jaslar ushın suw 
menen hawa qanday kerek bolsa, tap sonday kerek bolǵan watansúyiwshilik hám 
doslıq, qaharmanlıq hám miynet súyiwshilik, adamgershilik hám ádep-ikramlılıq, 
doslıq hám awızbirshilik, haqıyqatlıq hám miyrim-shápáátlik, mádeniyatlılıq hám 
kishipeyillilik ideyaların kóremiz. Qullası, xalqımızdıń bay tariyxıy tájiriybesi 
házirgi hám keleshektegi social-ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy rawajlanıw 
wazıypaların durıs belgilew hám anıqlawda úlken áhmiyetke iye. Sonıń ushın da ata-
babalarımız «Ótmishińdi bil, hesh bolmasa jeti atańdı bil» dep násiyat etken. Bul 
jaslar ushın qarız hám parız bolǵan. Xalqımızdıń milliy ózligin ańlawı barısında onıń 
haqıyqıy tariyxın, ata-babalarımızdıń miyrasların biliwge qızıǵıwshılıǵı kúsheydi. 
Ózlikti ańlaw, eń aldı menen ótmishti úyreniwden, tariyxqa zárúrlik seziwden 
baslanadı. Haqıyqatında da, ózin ańlap atırǵan, ózin túsinip atırǵan hár bir adam 

---

qanday shańaraqta dúnyaǵa kelgeni, óz áwladlarınıń kimler bolǵanın, ata-babaları 
neler menen shuǵıllanǵanın hám qanday ómir súrgenin oylap, bilip alıwǵa háreket 
etedi. Olardıń pazıyletleri hám miyrasları menen maqtanıp jasaydı. 
Biz ótmishti tiklew, tariyxıy haqıyqatlıqtı óz ornına qoyıw arqalı dúnyaǵa 
kóz-qarasımızdı, pikirlewimizdi bayıtamız, usı arqalı demokratiyalıq, puqaralıq, 
erkin jámiyetti jańalaymız. 
Biz Watanımız tariyxı hám xalıqtıń ótmishin úyreniw arqalı búgingi kúni 
ózimizdiń juwapkershilik sezimlerimizdi qáliplestiremiz. Rawajlanıwdıń jańa 
dáwiri bosaǵasında turǵanımızdı hám xalqımızdıń ullı keleshegine tiykar salıwǵa 
juwapker ekenligimizdi, qatnasıǵımızdıń bar ekenligin túsine baslaymız. 
Haqıyqıy tariyxtı biliw jámiyetimizdiń hár bir puxarasınıń, ásirese jas 
áwladtıń ómirde óz jolın tańlap alıwına, búgingi turmısımızdıń qádirine jetiwine 
hám keleshegin anıqlap alıwına járdem beredi. 
Sonıń 
menen qatar, xalqımız tariyxın úyreniwdegi áhmiyetli 
wazıypalarımızdıń biri suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasında paraxatshılıqtı, 
adam huqıqların hám xalıqlar erkinligin, olardıń social-ekonomikalıq hám mádeniy 
turmıs abadanlıǵın támiyinleytuǵın demokratiyalıq jámiyet dúziw jáne de usı 
jámiyetti qorǵaytuǵın hám dúzetuǵın kúshli demokratiyalıq huqıqıy mámleket kerek 
ekenligin úyreniwimiz kerek hám oǵan óz úleslerimizdi qosıwımız tiyis boladı. 
Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniwde tómendegi máselelerge áhmiyet beriw 
zárúrli. 
Qaraqalpaqstan xalıqları eń áyyemgi xalıqlardan bolıp, olar jer júzilik 
mádeniyatta ózine tán hám qaytalap bolmaytuǵın tariyxına iye. Xalqımızdıń 
tariyxınıń betlerin ashıp qarasaq, biz onnan adamlar ushın, ásirese jaslar ushın suw 
menen hawa qanday kerek bolsa, tap sonday kerek bolǵan patriotlıq hám 
internacionallıq, qaharmanlıq hám miynet súyiwshilik, adamgershilik hám ádep-
ikramlılıq, doslıq hám awızbirshilik, haqıyqatlıq hám miyrim-shápáátlik, 
mádeniyatlılıq hám kishipeyillilik ideyaların kóremiz. 
Xalqımızdıń bay tariyxıy tájiriybesi házirgi hám keleshektegi social-
ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy rawajlanıw wazıypaların durıs belgilew hám 
anıqlawda úlken áhmiyetke iye.
Qaraqalpáqstan tariyxı páni, birinshiden, pán sıpatında óziniń pútkil dıqkat 
itibarın ótmish hám házirgi zamanǵa qaratadı, onnan sabaq beredi, juwmaq 
shıǵaradı, ata-babalarımızdıń yadnamada qalǵan turmıs-tárizin, olar jaratkan 
mádeniy, ruwxıy qádriyatların úyrenedi. 
Ekinshiden, Qaraqalpaqstan tariyxı páni, basqa jámiyetlik pánlerge qaraǵanda 
anıq pán. Tariyxıy waqıya hám hádiyseler qatań anıqlıqta, dawir izbe-izliginde – 
xronologiyalıq tiykarda úyreniledi. 
Úshinshiden, Qaraqalpaqstan tariyxı páni ótmishte sociallıq-ekonomikalıq 
turmıs awhalı, rawajlanıwı hám daǵdarısınıń sebep hám aqıbetlerin úyrenedi, 
olardan keleshek ushın sabaq hám juwmaq shıǵaradı. Bul bolsa, áwladlar ushın 
baǵdarlama boladı. 
Tórtinshiden, Qaraqalpaqstan tariyxı páni kóp qırlı hám hár túrli qásiyetke iye. 
Ol jámiyet rawajlanıwı hám daǵdarıslarınıń tek bir tárepin ǵana emes, bálki onıń 
hámme táreplerin bir-birine baylanısta, bir pútinlikte úyrenedi. 

---

Qaraqalpaqstan tariyxı páni ótmishtegi hám házirgi aymaqta eń áyyemgi 
dáwirlerden házirge shekem bolıp ótken waqıyalar, insaniyat turmısı, tábiyat hám 
jámiyet rawajlanıwı haqqındaǵı pán. Onı úyreniw predmetine usı aymaqtaǵı hár 
qıylı tariyxıy waqıyalar hám hádiyseler, olardaǵı ulıwma baylanıs hám bir pútinlik, 
nızamlar hám processler, ulıwma xalıq hám insannıń dóretiwshilik iskerligi kiredi. 
Qaraqalpaqstan tariyxı pániniń úyreniw obekti - Qaraqalpaqstan tariyxı 
esaplanadı. Obekt anıq tariyxıy dáwir, mákan, jer hám geografiyalıq aymaqlıq 
shegaralar, málim bir xalıq, millet, mámleket tariyxı benen baylanıslı bolıp, usılar 
shegarasındaǵı waqıya hám hádiyselerdi bir pútin hám birlikte óz ishine aladı. 
Qaraqalpaqstan tariyxı páni ociallıq-siyasiy pán bolıp, adamzat óz ótmishin 
biliwi, ózin ózi ańlawı hám keleshegin belgilewde tiykarǵı baǵdarlama esaplanadı. 
Tariyx páni sociallık gumanitar pánler benen bekkem hám óz-ara baylanısta 
rawajlanadı. 
Qaraqalpaqstan tariyxı páni metodologiyalıq principleri tómendegilerden 
ibarat: 
tariyxıy hádiyse hám waqıyalardı, xujjet hám faktlerdi ilimiy obektivlilik 
penen tuwrı úyreniw hám talqılaw;
tariyxtı milliylik hám ulıwma insanıylıq principler tiykarında úyreniw hám 
talqılaw; 
tariyxtı haqıyqıy obektivlik, tariyxıy-filosofiyalıq logikalıq negizde úyreniw 
hám jazıw; 
tariyxqa milliy hám ulıwıma insanıylıq yadnama hám qádriyat sıpatında 
húrmet etiw hám itibarlı bolıw; 
xalıq, ullı mámleket ǵayratkerleri hám basshıları, talantlı hám qábiletli, pidayı 
hám qaharman adamlardıń tariyxta tutqan ornına ayrıqsha itibar beriw; 
tariyxıy waqıya hám hádiyse, hujjet hám faktlerdiń tuwrı hám natuwrılıǵın 
anıqlawda tariyxıy-talqılaw usılına ámel qılıw; 
tariyxtı ilimiy-dóretiwshilik penen seziw, kritikalıq negizde úyreniw; 
etnografiya, arxeologiya, antropologiya, genealogiya hám basqa pánlerdiń 
jetiskenlikleri hám usıllarınan paydalanıw; 
tariyxtı úyreniwde miyraslıq hám óz-ara baylanıs, eń áxmiyetlisi, logikaǵa 
ámel qılıw. 
Tariyxtı qanday bolsa, sondaylıǵınsha úyreniw kerek degen túsinik ústemlik 
etpewi zárúr. 
Tariyxtı úzliksiz revolyuciyalık process, qarama-qarsı revolyuciyalıq kúshler 
gúresinen ibarat dep túsiniw hám bes formaciyaga bóliwden birotola waz keshildi. 
Qaraqalpaqstan tariyxi shártli ráwishte tómendegi eń áhmiyetli dáwirlerge bólinedi: 
Eń áyyemgi dáwir 
Orta ásirler dáwiri 
Patsha Rossiyası kolonializmi dáwiri 
Sovetler húkimdarlıǵı dáwiri 
Mámleket ǵárezsizligin qolǵa kiritiw dáwiri 
Qaraqalpaqstan tariyxı derekleri materiallıq hám jazba kórinislerge iye boladı. 
Materiallıq derekler - arxeologiyalıq, antropologiyalıq hám etnografiyalıq 
derekler - hár qıylı bolıp, olarǵa áyyemgi mákanlar hám qala qarabaxanaları, mazar-

---

qorǵanlardıń qaldıqları, turmıs hám xojalıkta isletilgen buyımlar, miynet hám urıs 
quralları hám basqalar kiredi. 
Xristian filosofı A. Avgustin bunnan 1600 jıl aldın tariyxtıń xalıq hám 
millettiń táǵdirinde tutqan ornın kórsetip, bılay degen edi: «Ǵáplette jatırǵan xalıqtı 
oyatıw ushın, áwele onıń tariyxın oyat». 
Qaraqalpaqstan tariyxı páni aldında turǵan tiykarǵı wazıypalar 
tómendegilerden ibarat: 
Birinshiden, qánige kadrlarǵa tereń milliy hám ulıwma insanıy, tariyxıy, 
ideyalıq, siyasiy, ilimiy-teoriyalıq dúnyaǵa kóz-qarastı sińdiriw, usı maqset jolında 
tariyx ilimin keń úyretiw zárúr. 
Eikinshiden, insanda milliy oy-pikir, maqtanısh hám ózlikti, milliy hújdan 
hám ulıwma insanıy kámillikti tárbiyalaw. 
Úshinshiden, Watandı súyiwshilik hám áskeriy erlikti, Watanǵa sadıqlıqtı 
tárbiyalaw. 
Tórtinshiden, milliy hám tariyxıy qádriyatlarni asırap-abaylaw ruwxın 
sińdiriw, olarda joqarı psixologiyalıq pazıyletlerdi tárbiyalaw. 
Besinshiden, Watan hám xalıq, millet, ata-ana, perzent, tábiyat hám jámiyet 
aldındaǵı muqaddes minnetlerin tereń seziw hám olarǵa sadıq ruhda tárbiyalaw. 
Qaraqalpaqstan tariyxınıń zamanagóy máselelerine tómendegiler kiredi: 
Xalqımız tariyxınıń áyyemgi hám orta ásirlik dáwirin úyreniwde bul xalıqtıń 
áyyemgi xalıq ekenligin, jer júzilik mádeniyattaǵı ornı, házirgi Orta Aziya hám 
Qazaqstan xalıqları menen áyyemgi zamannan kiyatırǵan tuwısqanlıq birligi, túbi 
bir túrkiy xalıqlar ekenligi sanamızǵa sińip ketiwi tiyis. 
Qaraqalpaqlar kóshpeli emes, al yarım otırıqshı xalıq bolǵan. 
Qaraqalpaqlardıń kóship qonıslasıwı tiykarınan suwǵarıp diyxanshılıq etiw 
jaǵdaylarına hám jawgershilikke baylanıslı bolǵan. Bunı ata-babalarımız jasaǵan 
jerlerdegi elege shekem saqlanǵan tariyxıy estelikler dálilleydi. 
Qaraqalpaqstan aymaǵı tariyxiy, arxeologiyalıq hám mádeniy esteliklerge 
júdá bay. Bunı áyyemgi dáwirden biziń kúnlerimizge shekem jetip kelgen jazba 
maǵlıwmatlar, ilimiy izertlewler juwmaǵı kórsetpekte. Sonlıqtan da Xorezm 
arxeologiyalıq, etnografiyalıq ekspediciyasınıń kóp jıllıq tabıslı jumısı nátiyjesinde 
Qubla Aral boyları aymaǵı «Orta Aziyanıń Egipeti» dep tán alınǵan. Haqıyqatında 
da Nil dáryası Egipet xalqınıń tariyxında qanday áhmiyetke iye bolǵan bolsa, 
áyyemgi Oks, yaǵnıy Ámiwdárya Qubla Aral boyı xalıqlarınıń tariyxında sonday 
áhmiyetke iye. 
Qubla Aral boyları haqqında Dariy I diń belgili Behustun jazıwlarında, 
axemeniylerge ǵárezli satraplıqlar arasında Xorezm atı da ushırasadı. Áyyemgi grek 
hám Rim tariyxshıları Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon hám taǵı basqalardıń 
shıǵarmalarında Qubla Aral boyları haqqında bahalı maǵlıwmatlar ushırasadı. 
Qubla Aral boylarınıń áyyemgi dáwirin úyreniwde Beruniydiń shıǵarmaları 
bahalı derek bolıp esaplanadı. Beruniydiń «Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler» 
shıǵarmasında aytıwınsha, Xorezm mádeniyatı áyyemgi mádeniyatlardan bolıp, 
onıń tiykarı eramızdan aldıńǵı XIII ásirge barıp taqaladı. Beruniy Xorezmiyler, 
Soǵdiyler hám basqa xalıqlardıń bayramları, Xorezm kalendarı hám basqalar 
haqqında maǵlıwmatlar qaldırǵan.

---

Qubla Aral boyında 1937-jılı S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı Xorezm 
arxeologiyalıq-etnografiyalıq ekspediciyası 40 jılǵa shamalas ilimiy izertlew 
jumısların alıp barıwları nátiyjesinde xalqımızdıń áyyemgi dáwirine tiyisli tariyxınıń 
jańa betlerin ashtı hám onı dúnyaǵa tanıttı. Máselen, Ústirttegi Shaxpaxlı, Esen hám 
basqa esteliklerdiń arxeolog E.Bijanov tárepinen ashılıwı úlkemizde adamzat 
balasınıń áyyemgi tas dáwirinen baslap jasap kiyatırǵanlıǵın dálilledi. Al, 
V.N.Yagodinniń baslaması menen ashılǵan Ústirttegi «Sırlı aranlar» dúnya 
arxeologiyasında jańa ashılıwlar qatarınan orın aldı. Úlken Aybúyir qalasın izertlew 
waqtında M.Mambetullaev tárepinen tabılǵan jazıwlar Orta Aziyadaǵı eń áyyemgi 
jazıwlar qatarına jatadı. Usı hám basqada jergilikli ilimpazlardıń izertlewleri 
nátiyjesinde Qaraqalpaqstan tariyxı jáne de bir júz eliw mıń jıldan aslamıraq dáwirge 
tereńlestirildi. 
Bul izertlewler úlkemizde áyyemgi adamlardıń mádeniy izleri eń áyyemgi 
dáwirlerge barıp taqalatuǵınlıǵın dálilledi. 
Ózbekstan aymaǵında tómengi paleolit dáwirine jatatuǵın Selúngir qonısınan 
tas qurallar menen birgelikte adamdikine uqsas súyekler tabılǵan. Al 
Qaraqalpaqstanda Ústirt keńisliginen sońǵı ashel dáwiriniń esteligi Esen 
ustaxanaları, Qaraqudıq qonısları Qaraqalpaqstan arxeologları tárepinen ashılıp 
úyrenilip, bul estelikler bunnan 150-50 mıń jıllıqlarǵa tuwra keledi. Bul tabılǵan 
mákanlar, miynet qurallar Oraylıq Aziyada, sonıń ishinde Aral boylarında erte 
paleolit dáwirinde adamlar jámlesip ańshılıq hám jıynawshılıq penen shuǵıllanıp, 
ózleriniń basınan adamzat jámiyetiniń eń áyyemgi basqıshların keshirgenin 
dálilleydi. Bul ashılıwlar Ústirt keńisliginde adamlar tárepinen dáslepki qonıslanıw 
hám ózlestiriwde birqatar máselelerdi sheshiwge múmkinshilik berip, Orta Aziya 
arxeologiyasında úlken waqıya boldı.
Qaraqalpaqstan arxeologları tárepinen orta tas dáwiri, yaǵnıy mezolit 
dáwiriniń estelikleri tabılıp úyrenildi. Olarǵa Aydabol 16, 25, Aqtaylaq, Churuq, 
Qartpayqum hám Alan estelikleri jatadı. A.Awezova Ústirt keńisliginde mezolit 
dáwirine tiyisli mákanlardan shıqqan zatlardı analiz qılıp, bul esteliklerdi Alan, 
Barlıbay, Bóleksay, Aqtay, Aydabol, Qaraqudıq, Churuq toparlarına ajıratqan. Al 
ayrım izertlewshilerdiń Ústirttegi Aydabol mákanlarınan tabılǵan miynet 
qurallarınıń kópligin, hárqıylılıǵın hám ózine tánligin esapqa alıp, óz aldına 
mádeniyatqa ajıratıw múmkin dep esaplaydı. 
Jańa tas dáwirinen baslap Orta Aziya aymaǵında mádeniy xojalıq payda bolıp, 
onıń tiykarǵı baǵdarların belgilep berdi. Bul dáwirde adamlardıń ómirinde úlken 
ózgerisler boldı. Olar endi ózlestiriwshi xojalıqtan óndiriwshi xojalıqqa, yaǵnıy 
ańshılıq hám jıynawshılıqtan mal sharwashılıǵı hám diyxanshılıqqa ótedi. Bul 
dáwirde adamlardıń jámáátlik turmısında, kúndelikli turmısta paydalanatuǵın tas 
qurallarında biraz ózgerisler júz berdi. 
B.e.sh. 5-4 mıńınshı jıllıqlarda Qubla Aral boylarında jasaǵan neolit 
qáwimleri xojalıǵınıń baslı tarawı ańshılıq hám balıqshılıq bolǵan. Kelteminar 
mádeniyatı S.P.Tolstov basshılıǵındaǵı ekspediciya tárepinen jaqsı úyrenilgen. 
Tórtkúl rayonı aymaǵındaǵı Janbas qala-4 esteligi arxeologlar tárepinen jaqsı 
izertlenip, Kelteminar mádeniyatı haqqında jeterli maǵlıwmatlar beredi. 

---

S.P.Tolstovtıń pikirinshe olardıń úylerinde úlken urıwlıq qáwim xojalıǵı jasap, 
ortasha 100-125 adam bolǵan.
Qubla Aral boylarında eneolit dáwiriniń estelikleri Aqshadáryanıń boyında 
Qawınlı, Tájiqazǵan qudıǵı hám Janbas qala átiraplarınan tabılǵan. Olardan tabılǵan 
miynet quralları hám buyım zatları tekserilgende, eneolit mádeniyat estelikleri 
kelteminar mádeniyatı tiykarında qálipleskeni anıqlandı. 
Qola dáwirinde Aqshadárya deltasınıń aymaǵında eki arxeologiyalıq 
mádeniyattı payda etken qáwimler jasaǵan. Bular suwjarǵan hám tazabaǵjap 
mádeniyatı bolıp esaplanadı. Tazabaǵjap mádeniyatınıń qonıslarınıń bir bólegi 
Qabatqala, Janbasqala hám Tesikqala átiraplarında jaylasqan. Tazabaǵjap 
qáwimlerinde diyxanshılıq penen birge mal sharwashılıǵı rawajlanǵan.
B.e.sh. II mıńınshı jıllardıń aqırında 1 mıńınshı jıllardıń basında diyxanshılıq 
xojalıǵı dawam etip, jasalma suwǵarıw usılları quramalasadı. Mısalı, qola óndiriw 
kóbeyedi hám mal sharwashılıǵı kúsheyedi. Bul waqıtları Qubla Aral boyında 
Suwjarǵan, Tazabaǵjap mádeniyatınıń dawamı bolǵan Ámirabad mádeniyatı 
qáliplesedi. Onıń Jekke-Parsan-2 qorǵanı aylanasında jaylasqan mákanlarınıń 
jıyındısı bahalı maǵlıwmatlar beredi. Qubla Aral boyında diyxanshılıq rawajlanıwı 
menen úlken semyalıq jámiyetlik shólkemlerde atanıń huqıqı bekkemlenedi. 
Ónermentshiliktiń awıl xojalıǵınan bóliniwiniń eń dáslepki belgileri baslanadı. 
Sonday-aq usı dáwirde jeke menshiktiń hám sociallıq teńsizliktiń rawajlanıwına 
qolaylı jaǵdaylar tuwdırıladı. 
Sońǵı qola ásirinde Aral teńiziniń Shıǵıs tárepinde kóshpeli sak qáwimleriniń 
siyasiy awqamı payda boladı. Arxeologiyalıq izertlew nátiyjesinde tabılǵan 
balıqlardıń hám ańlardıń súyeklerine qaraǵanda olarda xojalıqtıń baslı tarawı mal 
sharwashılıǵı menen birge balıqshılıq, ańshılıq bolǵan.
B.e.sh. VI-V ásirlerde, orta temir dáwirinde Sırdáryanıń tómengi boylarındaǵı 
sak qáwimleri Uyǵaraq hám Tágisken áwliyeshiliklerinde óz tuwısqanların jerlewdi 
dawam etedi. Olardıń ólini jerlew úrip-ádetlerinde onnan burınǵı waqıtlardaǵı 
dástúrlerdiń dawam etkenligi belgili. Qábirlerge skif haywanatları stilinde islengen 
zatlar qosıp salınǵan. Qural-jaraqlarda kóplep ushırasadı. 
Saklar tek mal sharwashılıǵı menen ǵana emes, al jasalma suwǵarıw jolları 
menen diyxanshılıq, ónermentshilik penen shuǵıllanǵan. Olar qalalar salǵan. Sońǵı 
jılları saklardıń tóbeshik tárizli qábiristanları Sultanwayıs tawınıń ústinen hám Ústirt 
keńisliginiń shıǵıs jaǵalarınan tabılıp úyrenilgen. 
Solay etip áyyemgi ata-babalarımızdıń qolları menen islengen tas qurallar, 
bezeniw zatları, gúlal ıdısları neolit dáwirindegi, qola dáwirine tiyisli bolǵan mákan 
jurtlardıń dúzilisleri, olardan tabılǵan hár qıylı buyımlar, bul úlkeni mákan etken 
áyyemgi adamlar haqqında tariyxiy hújjet bolıp esaplanadı. 
Qaraqalpaqstandaǵı Kelteminar mádeniyatınıń nusqası Janbas-4, Suw jarǵan 
mádeniyatınıń nusqası Bayram-qazǵan-2 mákan jurtlarınan, Tazabaǵjap 
mádeniyatınan, Ústirt jazıqlıǵınan tabılǵan buyımlar úlkemizde áyyemgi obshinalıq 
dúzim dáwirinde ózine tán kórkem ónerdiń rawajlanǵanlıǵın kórsetip tur. 
Qaraqalpaqstan aymaǵındaǵı áyyemgi dáwir mákan jurtlarınıń tabılıwı bul 
úlkede erte dáwirlerde-aq adamlardıń tirishilik etkenligin tastıyıqlaydı. 

---

Qaraqalpaqstan tariyxın úyreniwde áyyemgi jazba derekler úlken áhmiyetke 
iye. Jazba derekler arasında eń áyyemgi jazba dereklerdiń birni Avesto bolıp 
esaplanadı. Ilimiy ortalıqta b. e. sh. VI-V ásirlerdegi Axemeniyler imperiyasınıń 
mámleketlik dini bolǵan zoroastrizm dáslep Baktriyada, yamasa Xorezmde payda 
bolǵan degen pikirler bar. Kópshilik ilimpazlar Avestonıń watanı Qubla Aral boyı, 
yaǵnıy Xorezm dep esaplaydı. Sońǵı waqıtları tabılǵan onıń aqırǵı bólimi 
«Videvdattaǵı» Urvanı-Úrgenish, Vurukshanı-Aral, Arvididi-Ámiwdárya degen 
boljawlarda ushırasadı. 
Avestanıń gimni «Mitra»da Orta Aziya territoriyasına tiyisli jerler eske 
alınǵan edi. «Ellerde jeńipaz sarkardalar birneshe atlanıslarǵa shıqtı, ol jaqta biyik 
tawlar eteginde jaylawlar kóp, sharwashılıqqa jaylı, bul jaqta tereń kólge shekem 
keńislik bar. Sonday-aq Gerat, Marı, Sogd, Gava hám Xorezm» dep kórsetiledi. 
«Avesto»da ilim-pán, turmıstıń hámme tarawları boyınsha jeterli maǵlıwmatlar bar. 
Avesto bul áyyemgi úlkede ullı mámleket, ullı ruwxıylıq, ullı mádeniyat 
bolǵanınan guwalıq beriwshi tariyxıy hújjet. Haqıyqatında da Avesto búgingi kún 
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıqlarınıń áyyemgi tariyxın úyreniwde dáslepki 
jazba derek bolıp esaplanadı.
Ilimpazlar arasında Zoroastrizm dininiń payda bolǵan aymaǵı haqqında hár 
qıylı pikirler bar. Zoroastrizm dáslep Baktriyada yamasa Xorezmde payda bolǵan, 
soń ol basqa jerlerge tarqaǵan degen pikirler bar. Hátteki zoroastrizmniń káramatlı 
kitabı Avestonıń watanı Qubla Aral boyı dep te júrgiziledi. Sońǵı waqıtları tabılǵan 
onıń aqırǵı bólimi «Videvdattaǵı» Urvani-Úrgenish, Vurukshani-Aral, Arvididi-
Ámiwdárya degen boljawlar da ushırasadı. Biraq ilimde bul máseleniń qanday 
óziniń sheshimin tabıwına qaramastan, VIII ásirde arablardıń jawlap alıwına 
shekemgi aralıqta Qubla Aral boylarında zoroastrizm diniy dástúrleniń ústemlik 
etkenligi ilimde keńnen málim.