1480793122 66374

Sana01.01.1970
Hajmi
#109144
Bog'liq
1480793122 66374


Рим империяси худудида вужудга келган варвар киролликлари. Рим империясининг варварлар томонидан истило килиниши

Режа:




  1. IV аср охири – V аср бошларида варварларнинг империяга булган муносабатлари ва Вестготлар империяси.

  2. Рим империясидаги Тулуза, вандаллар ва Бургундия киролликларининг тутган роли.

  3. Гарбий Рим империясининг кулаши ва Готлар уруши.

  4. Шимолий Италиянинг лангобардлар томонидан истило килиниши ва варварлар истилоларининг натижалари.

Варварларнинг Рим империясига булган муносабати IV аср охиригача келиб жуда хам кескинлашиб кетди. Империянинг заифлашуви варвар кабилаларига империя чегарасидан деярли бемалол утиб, унинг территориясини эгаллаб олиш учун имкон берди. Империя варварларнинг сикувини яна бир оз вакт тухтатиб тура олар эди, лекин у, империяга федерат – иттифокчилар тарзида хизмат килаётган варварларнинг узининг ёрдамига таянган чогдагина шундай кила олар эди. Аммо федератларнинг душманга айланиши осон эди; бунинг олдини олиш учун империя уларга тобора купрок ён беришга мажбур булмокда эди. Герман кабилалари II-IV аср урталарида узларининг ишлаб чикариш кучларини анчагина ривожлантирдилар. Улар Цезарь ва Тацит замонидагига караганда яхширок ишлай бошладилар. Уларда хайвонларнинг насли (жумладан, отларнинг насли) яхшиланди. Хунармандчиликдан ривожлантиришда анча олга кетилади. Германиянинг куп жойларида ер устидаги ёки унча катта булмаган чукурликдаги рудалар ишлана бошланади. Чегара областида яшовчи германлар римлик савдогарлар билан олди – сотди кила бошладилар. Варварларнинг ахолиси тобора купайиб борганлиги учун ер масаласи жуда кескин масала булиб колди. Варварлар ахолисининг ошиб-тошиб кетаётганлигини сезмокда эдилар. Улар империянинг серхосил ва кисман бутунлай ишлов берилмаган ерларини ишгол килишга интилдилар. Бутун бир варвар кабилаларини рим империясига карши кескин кураш олиб боришга олиб келган энг мухим ва асосий сабаб ер танкислиги эди. Бу вактга келиб герман кабилаларининг ичида катта узгаришлар содир булди. Герман жамиятининг тобора купрок табакаланиб бориши – зодагонларнинг ажралиб чикиши, уларга карам булган кишиларнинг сонини купайиши ва хокозолар билан бир каторда, кабилаларнинг катта – катта иттифокларга бирлашув процесси хам юз бермокда эди. Куйи Рейнда хамда Ютландия ярим оролида англо–сакс кабилалари бирлашмаси; Юкори Рейнда аллеманлар иттифоки (бунга квадлар, маркоманлар, кисман свевлар кирарди); Эльбада ва Эльбанинг нариги томонида лангобардлар, вандаллар бургундларнинг иттифоклари ташкил топди. Бундан олдинги бобда готларнинг иккита иттифоки – вестготлар иттифоки ва остготлар иттифоки вужудга келиб, буларнинг хар бири Дунай ва Кора денгиз буйи районида куп кабилали давлат ташкил килинганлиги гапириб утилган эди. IV асрнинг охирларидан бошлаб ва айникса V асрда варварлар ёппасига империя территориясига караб йул олиб, уни аста–секин истило кила бошладилар. Тугри, бу истило килиш карийб бутун бир асрга чузилди. Анча вактгача бу истилочилар расман империянинг “иттифокчилари” деб каралди. Бирок замондошлар бу номга алданмади. Гарбий Рим империясининг тобора куллаб бораётганлиги шубхасиз хакикат эди. чунки варварлар империяни истило этиш билан бир вактда империя территориясига узларининг бутун оилалари, уй анжомлари, сигир – бузоклари ва хокозолари билан кучиб келиб, урнашаётган эдилар. Шунинг учун IV асрнинг охири ва V асрнинг хаммасини уз ичига олган бу даврни тарихчилари одатда Халкларнинг буюк кучиши даври деб атайдилар.
Бу кучиш империя территориясига готларнинг бостириб киришидан бошланди, деб хисобланади. Остготлар ва вестготларнинг империя билан тотув яшашлари мумкиндек туюлар эди. Уша вактда Европанинг жанубий – шаркида бу варварларнинг жуда кенг ер майдонлари бор эди. Вестготларда хам, остготларда хам хеч кандай «ер кахатчилиги» йук эди. Тугри, остгот зодагонлари гох-гох Болкон ярим оролига хужум килиб турар эдилар. Лекин иккинчи томондан, готлар Шаркий Рим империяси билан тинч савдо алокалари олиб борар эдилар. Готлар христианликни шаркий римликлардан кабул килган эдилар. Готлар уртасида христианликни таргиб килган киши епископ Ульфила булди, у инжилни ва диний китобларни гот тилига таржима килди.
Икки давлатнинг энг кучли - Остготлар давлати булиб, у куп кабилали иттифок эди, бу иттифок узининг остгот кабиласидан ташкари, славян ва шаркий сармат кабилаларидан бир канчасини уз ичига олади ва бу давлатга кирол Германарих 50 йил бошчилик килди (у 375 йилда вафот этди) Остготларнинг узлари махаллий маданият таъсирига анчагина берилиб, махаллий ахоли билан кисман аралашиб кета бошлаган эди.
Вестготларнинг Дунайдан утиши юзаки караганда айтарли бир нарса эмасдек эди. Римликларнинг бутун-бутун кабилаларини федерат килиб кабул килиш холлари илгари хам булган эди . Лекин хакикатда эса, вестготларнинг Болкон ярим оролида пайдо булиши катта окибатларга олиб келган эди.Гонорийнинг лашкарбошиси Стилихон (аслида варвар эди) дастлабки вактда вестготларнинг Италияга килган хужумини тухтатиб турди. У хатто Британиядаги рим легионларини (407 йилда) чакириб келтирди, легионларнинг бу вактида Италиянинг узида булиши нихоят даражада зарур эди. Бирок сарой ахли уртасида фитна натижасида Стилихон тез орада вазифасидан туширилди ва улдирилди. Вестготлар кироли Алиарих энди каттик каршиликка учрамай, 409 йилда Италия территориясига кириб боради. Кейинги йилда Аларих Римни жуда катта талонга солди. Шу нарса характерлики, Алерих Римни куллар ёрдами билан олди. Римда ва унинг атрофида яшаган 40 мингга якин кул Аларих томонига утди.
Италияда бир оз вакт тургандан кейин, вестготлар Гонорий хукумати билан келишиб, Жанубий Галияга утдилар ва у ерда 419 йили Рим империяси территориясида дастлабки варварлар короллигини туздилар, унинг пойтахти Тулуза шахри булди. Тулуза кироллиги Рим императорига номигагина карам хисобланар эди. Аслида у бутунлай мустакил эди. Галияга кучиб келганларидан весстготлар жуда куп ерларни бошкатдан таксимладилар, Улар махаллий галлиялик-римлик кулдорлар ихтиёридаги ерларнинг учдан икки кисмини ундаги куллар, бинолар, кишлок хужалик асбоб-ускуналари ва бошка нарсалари билан биргаликда мусодара килиб, узаро булишиб олдилар, катта-катта латифундиялардаги энг яхши ерларни, кулларни ва асбоб-ускуналарни кирол билан зодагонлар олди. Оддий весстгот жангчи дехконлар узларининг оилавий чек ерларини - sortes - яъни айнан олганда куръага (чекига) чиккан ерларни олдилар, булар: хайдаладиган ерлардан, жамоага карашли ер-мулклар – урмонлар, яйловлар ва бошкалардан иборат эди. Кейинча V асрнинг охири – VI асрнинг бошларидан бошлаб Вестготлар короллиги Пириней тогларининг нариги томонига Испанияга хам ёйилди. Унинг пойтахти Толедо шахрига кучирилди. Тахминан, Галлияда вестгтлар уз давлатини вужудга келтирган вактда, бошка бир группа варвар кабилалари Пиреней ярим оролига бостири кирди. Булар свевлар билан вандаллар эди. Свевлар ярим оролнинг шимолий-гарбий кисмини босиб олдилар, вандаллар жанубга кириб бориб, бирмунча вактгача Гвадиана дарёси жанубидаги территорияда яшадилар. Хозирги вактда хам шу область Андалузия деб аталади (дастлабки вактларда Вандалусия деб аталар эди). Вандаллар бу ердан король Гейзерих бошчилигида Шимолий африкага хужум килдилар. Вандаллар Шимолий африка ахолисининг куйи табакалари орасида Рим хукуматининг ва катта кулдорларнинг эътибори йуклигидан фойдаланиб, бу кенг территорияни босиб олдилар ва 439 йилда Рим империяси территориясида иккинчи варвар кироллигини вужудга келтирдилар, бу давлатнинг пойтахти кадимги Корфаген булди.
Вандаллар Рим зодагонларининг жуда куп ерларини хам мусодара килдилар. Лекин уларнинг узларида хам зодагонлар тезлик билан таркиб топмокда эди, бу зодагонлар босиб олинган ерлар, олинган куллар ва бошка хил улжалар хисобига бойиб кетди, вандал зодагонлари Италияга килинган боскинчилик хужумлари натижасида айникса бойиган эди. 455 йилда вандаллар Римни босиб олиб, вестготларнинг 410 йилдаги толон-тарожидан баттарок мисли курилмаган даражада таладилар ва вайрон килдилар. Вандаллар Римнинг энг нодир кадимги ёдгорликларини аёвсиз бузиб ташладилар. Шу сабабли «вандализм» деган суз маданият ёдгорликларини вахшиёна вайрон килиш тимсоли булиб колди. V аср урталарида 443 йил билан 457 йил оралигида Рона дарёси хавзасида яна бир варвар кироллиги вуджудга келди, бу киролликнинг пойтахти Лион шахри булди. Бу Бургундия короллиги булиб, хажми жихатидан бир мунча кичикрок булсада, хозирда Франциянинг жануби-шаркини, географик ва стратегик жихатдан жуда мухим ва серхосил жойини ишгол килди. Бу короллик вужудга келиши натижасида империянинг шимолий Галлия билан алокаси узилиб колди. Шундай килиб, Гарбий Рим империяси уша вактдан бошлаб хакикатда биргина Италиянинг уз доираси билан чекланиб колди. Бургундлар хам махаллий галлиялик-римлик зодагонларнинг ерларини тортиб олдилар, лекин бу тортиб олиш вестготлар утказган мусодарага караганда бирмунча хажмда булди.
Бургундлар сон жихатидан хийла оз булиб, IV асрда узок вактгача юкори Рейнда римликлар билан ёнма-ён яшадилар (уларнинг уша вактдаги пойтахти Вормс шахри эди), улар тез вакт ичида романлашиб, V асрдаёк лотин тилини, римликларнинг урф-одатларини ва уларнинг мулкий муносабатларини узлаштириб олдилар. Бирок, шунга карамай, Бургундиянинг асосий ахолисини бу ерда узларига чек ерлар олган варвар дехконлар ташкил этар эди.
Атилла улгандан кейин император саройидаги (сарой Равеннада эди) фитналар авж олиб кетди, натижада Аэцийнинг узи халок булди. Аэций Римнинг сунги даврдаги давлат арбоблари ичида энг кузга куринган киши эди. императорнинг буйруги билан улдирилган Аэцийдан кейин Валентиниан III узи хам улдирилди.. Шундан кейин вандалар (455 й.) хужум килиб, Римни ун турт кун таладилар. Бу хужум империяни узил-кесил халок килди. Италияни номигагина тахтга утирган императорлар номидан ёлланма варвар дружиналарининг бошликлари идора килди. Шу дружина бошликларидан бири Одоакр (кичкинагина бир герман кабиласининг – скерларнинг бошлиги) 476 йилда Римнинг охирги императори гудак Ромул Августулни тахтдан тушириб, императорлик нишонларини Константинополга, шаркий императорга юборди.
Шундай килиб, Гарбий Рим империяси расмий жихатдан хам тамом булди. Унинг маркази Париж булган Шимолий Галлиядаги колган-кутган территориясини 10 йилдан кейин (486 йилда) франк короли Хлодвиг босиб олди. Одоакр давлати этник состави жихатидан курама бир давлат эди. Унинг кул остида скерлар, геруллар, готларнинг бир кисми, аланлар (Шимолий Кавказ кабиласи) ва бошкалар бор эди. У Италия зодагонлари кулида ерларнинг учдан бир кисмини мусодара килиб, уз тарафдорларига берди. Лекин италиялик-римлик ахолининг ички ишларига аралашмади. Одоакрнинг мавкеи умуман мустахкам эмас эди. У, бирорта йирик варвар кабиласидан ёрдам оламан, деб умид кила олмас эди. Одоакр римлик кулдор зодагонларнинг ераларини мусодара килиб олганлари учун улар билан Одоакр уртасидаги муносабат бузик эди. Шу билан бирга Константинополдагилар хам унга ишонмас эдилар ва унинг урнига уз кандидатини остготлар короли Теодорихни тайерламокда эдилар.
Вестгот, Вандал ва Бургундия королликларининг вужудга келиши билан гарбий рим империясининг ахволи нихоят даражада мушукллашиб колди. Бу вактда империяни идора килиб турган император Валентиниан III (425-455) сонда бор, салмокда йук бир одам эди. Лекин унинг министри (уни тарихчилар баъзан «сунги буюк римлик» деб атар эдилар (Аэций) хийла романлашган) варварларнинг бирини иккинчисига карши ишга солиб, империяни саклаб колишга зур бериб харакат килди. V аср урталарида империя учун энг хавфли душман юкорида айтиб утганимиз гуннлар булди. V асрнинг дастлабки учдан бир кисми ичида гунн кабилалари гайратли ва шижоатли кирол Аттила (435-453) кул остида бирлашди. Аттиланинг пойтахти – Тисса киргоги хозирги Венгрия территориясида эди. Шу жойдан Аттила узок-узок жойларга Болкон ярим оролига, Кичик Осиёга, Арменияга ва хатто Месопатамияга юришлар килди. Аттила олиб борган урушлар очикдан-очик боскинчилик, талончилик урушлар эди. Унга Византия (Шаркий Рим) императори катта хирож тулар эди. Дунай ёнида яшовчи купгина славян кабилалари гуннларга карам эдилар. 50-йилларнинг бошида Аттила гарбга юриш килди ва 451 йили Галлияга бостириб кириб, бу ерда куп шахарларни босиб олди хамда Галлиянинг энг мухим стратегик пункти булган Орлеан гуннлар томонидан олинди, лекин Аэций Аттилага карши варварлар федерациясини тузишга муваффак булди ва Иаттила Орлеандан чикиб кетишга мажбур килди. Аттила куп сонли лашкарлари билан биргаликда янада шаркка – оркага бурилиб (Санс шахри оркали) Труа шахри томонга караб йул олди.
Византиянинг ёрдами билан Теодорих 493 йилда Италияни босиб олди ва шундан кейин 30 йилдан ортикрок (493-526) – «готлар ва италияликлар короли» булиб хукмронлик килди. Унинг пойтахти Равенна шахри эди (илгари Гонорийдан бошлаб Римнинг сунги императорлари шу шахарда яшаган эдилар)
Теодорих мураккаб ички ва ташки сиёсат юргазди. У узини варвар королликларининг «каттаси» деб хисоблаб, варвар королликлари уртасидаги муносабатларни тартибга солишга харакат килди. Теодорих Византияга нисбатан хам мустакил позиция тутди. Шаркий рим императорлари унинг «курнамаклигидан» норози булиб, Италияда император хокимиятининг тиклашнинг янги режаларини тузмокда эди. Ички сиёсатда Теодорих ахолининг иккала этник групасини – римликлар билан варварларни муросага келтиришга харакат килди. У уз саройига Рим олимлари ва ёзувчиларни тортди, куп эски Рим ёдгорликларини тиклади, атрофига римликлардан маслахатчилар туплади. Теодорих давлатининг сиёсий тузуми Теодорих хукмронлигининг охирига кадар икки ёклама булди. Готлар римликларга кушилмай, алохида вазиятда яшадилар. Улар узларининг герман суди коидаларига мувофик суд килинар эди.
Теодорих вафотидан кейин Равенна саройида иккита група бир-бири билан каттик кураш олиб борди: булардан бири-Константинополь билан иттифок тузиш тарафдори («Рим гурухи»), иккинчиси – мустакил сиёсат юргизиш ва римлик кулдорларни янада чеклаш тарафдори эди. Император Юстиниан I замонида византияликлар остготлар италиясини истило этдилар ва бутун Аппенин ярим оролини Византияга кушиб олдилар. Лекин Италияни Византия осонлик босиб олмади. Готлар уруши 20 йилдан ортик давом этди. Остготлар узларини жуда каттик химоя килдилар. Янги сайланган остгот кироли Тотилла (541-552) Византияга карши курашга, остготлардан ташкари, эзилган италияликларнинг бир кисмини хам тортди. Остготлар узларини жуда каттик химоя килдилар. Император Юстиниан фармонлар чикариб, Италияда илгариги кулдорлик тузумини тиклади. Тотиланинг куллар ва колонлар тугрисидаги фармон ва хукмлари бекор килинди.
Византиянингн Италияда хукмронлик килиши узокка бормади.. 568 йилда Шимолий Италияга янги варварлар – лангобардлар бостириб кирдилар. Лангобардлар олдин Эльбанинг чап киргогида яшаган булиб, свев кабилаларига кариндош эди. Лангобардларнинг бошлиги кирол Альбоин эди. Янги давлатнинг пойтахти Павия шахри булди. Италияда лангобардларнинг номи шу махалгача хам сакланиб колган-хозирги шимолий Италия Ломбардия деб аталади.
Лангобардлар истилосининг узига хос бир канча хусусиятлари бор эди. Биринчидан, лангобардлар Шимолий ва кисман урта Италияни батамом ишгол килдилар, махаллий кулдор зодагонлар билан хеч кандай битимга келмадилар. Улар Аппенин ярим оролига римликларнинг федератлари сифатида эмас, балки уларни истило килувчилар сифатида келдилар. Иккинчидан, лангобардлар Рим кулдорларининг жуда куп мол-мулкини мусодара килдилар. Масалан, биз юкорида куриб утганимиздек, вестготлар, остготлар ёки учдан икки кисмини мусодара килган булсалар, лангобардлар эса, бунга коникмай, бадавлат римликларнинг поместъеларини бутунлай тртиб олдилар. Кпдан-куп римлик кулдорлар кулга айлантирилди, бир кисми оила аъзолари билан бошка мамлакатларга сотиб юборилди. Лангобардлар истилосининг учинчи хусусияти улардаги ижтимоий тузумнинг узига хос хислатидан келиб чикди. Лангобардлар Италияга келган вактларида уларда уругчилик алокалари бирмунча мустахкам эди. Уларнинг Италияда жойлашувини узи хам хали хийла даражада уругчилик тусида эди.
Лангобард кироллиги билан бир вактда Италияда VI-VII асрларда яна бир сиёсий ташкилот-папалик вужудга келди. Италияга лангобардлар келгандан кеийн хам римлик епископлар – папалар – расман узларини Шаркий Рим императорларининг олий хокимияти кул остида деб хисоблаб келдилар. Хакикатда эса. Константинополга булган бу карамлик кундан-кун йукола борди. Папалар аста-секин Урта Италиянинг мустакил хукмдорларига айлана бошладилар. Римнинг ва Рим областининг хам диний, хам дуневий хокими булган биринчи папа Григорий 1 (590-604) булди. Лангобард короллари кейинча папа областини уз хокимиятларига буйсундиришга харакат килдилар, лекин бу харакат натижа бермади. Папалар франк киролларидан иборат иттифокчиларга эга эдилар. VIII асрнинг ярмида улар шу франк киролларининг ёрдами билан узларининг папа черкови давлатини узил-кесил ташкил этдилар, бу давлат хам, шундай килиб, илгари Рим империясининг узига хос бир колдиги эди.
Шундай килиб, Гарбий Европа харитаси эрамизнинг V ва VI асрлари ичида бутунлай узгариб кетди. Гоят катта Гарбий Рим империяси эса Византия деган ном билан яшаб келди, бирок унинг шароитлари ва алокалари бошкача эди. (У асосан славянлар ва Шаркий Осиё билан алока килди). Европада давлат тузуми ибтидоий булган унлаб майда-майда варвар киролликлари вужудга келди. Лекин бу узгариш факат сиёсий узгаришларидангина иборат эмас эди. Халкларнинг Буюк кучиши деб аталган кучишнинг тарихий ахамияти унинг ижтимоий натижаларидир. Бу кучиш-антик кулдорлик тузумининг халок булиши эди. Юкорида куриб утганимиздек, варварлар империяни истило килиш процессида Рим жамиятидаги эзилган синфлар билан-куллар ва колонлар билан биргалашиб иш курдилар. Шундай килиб, куллар билан колонлар кулдорлик тузумини йикитишда бевосита, актив иштрок этдилар. Уларнинг купи варварлар кушини сафига кирди. Колганлари эса хужайинларининг кулидан куплаб кочиб кетди, бу вактда хужайинлар кочокларни кайтариб олиб келишдан ожиз эдилар. Окибат-натижада Рим куллари ва колонлари дехконлар оммасига айландилар, келгинди варвар-дехконларнинг бу дехконлардан фарки шу эдики, келгиндилар буларга караганда эркинрок ва мустакилрок эдилар.Дархакикат, варвар зодагонлари орасидан чиккан янги ер эгалари ер олиш билан бирга бир неча кул хам оз булар эди, чунки уша вактда кулдорлик латифундияларида кулларнинг сони умуман жуда камайиб кетган эди; иккинчидан, эски хужайинларнинг. Яъни Рим кулдорларининг урнини олган янги хужайинлар кулларни одатда дархол оброк тулайдиган дехконларга айлантирар эдилар. Кулликнинг плантаторлар томонидан кулланилган формасини (ёки казарма формасини) герман зодагонлари илгари хам хаддан ташкари мураккаб ва бесунакай форма деб хисоблар эдилар. Плантаторлардаги куллик янги шароитга (куп куллар якинда озод булиб кетган эди, марказлашган полиция аппарати йук эди, варвар киролликларининг давлат хокимияти кучсиз эди) айникса тугри келмас эди. Кулдорлик хукмронлигини йук килиб ташлаган буюк узгариш натижасида эскича, римча куллик маъносидаги кулчилик узил-кесил йуколди. Эски кулдор зодагонларнинг ер-мулклари жуда куп янги ер эгалри уртасида булиниб кетди. Бу янги ер эгаларининг бир кисми янги, варвар аристократлар булиб, булар кейинги урта аср феодалларининг энг якин утмишдошлари эдилар. Ерларнинг бир кисми эса варвар дехконлар кулига утди, бу дехконлар шахсий эркинликларини хали саклаб колган ва узларининг жамоа тартибларини янги жойга кучириб олиб келган эдилар, бу жамоа тартиблари синфлар пайдо булмасдан илгари уругчилик тузуми билан богланган эди.

Download

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling