13-ma’ruza yer sirtining issiqlik rejimi. Yer osti issiqlik suvlari

---

Geotermal energiya va okean to'lqinlarining energiyasi. 
 
13-MA’RUZA 
 
Yer sirtining issiqlik rejimi. Yer osti issiqlik suvlari. 
 
REJA: 
 
13.1. Geotermik energiya.
13.2. Geotermal energiyadan foydalanishning afzalliklari.
13.3. Issiqlik tashuvchilarga ekologik talablar.
 
13.1. Geotermik energiya. 
Yerning issiqligi 
Taxminan 5100 km chuqurlikdagi Yerning qattiq yadrosining harorati 
taxminan T=6000 °C ga teng. Yer sirtiga yaqinlashganda harorat asta-sekin 
pasayib boradi. 
13.1.1-rasm. Yerning markaziga qarab haroratning o'zgarishi. 
Geotermik gradiyent deb, Yer qatlamining ma‘lum bir sohasidagi haroratning 
o'zgarishi tushuniladi va har 100 metr chuqurlikda uchun o'rtacha 3 °C gacha 
harorat ortib boradi. Ya‘ni, 1 km chuqurlikdagi konda qo'shimcha 30 daraja 
issiqlik bo'ladi. Ammo mintaqaga qarab, harorat gradyenti o'zgaradi - masalan, 
12 km chuqurlikdagi ―Kola superdeep‖ qudug'ida T=220 °C harorat qayd 
etilgan va sayyoramizning ba‘zi joylarida tektonik yoriqlar va vulqonlarga yaqin 

---

hududlarda faollikni T=220
o
C haroratga erishish uchun bir necha yuz metrdan 
bir necha kilometrgacha, odatda 0,5 dan 3 km gacha burg'ulash kifoya. 
AQShning Oregon shtatidagi geotermik gradient 1 km da 150 °C ga, Janubiy 
Afrikada esa 1kmdagi chuqurlikdagi harorat atigi T=6 °C ga teng. Odatda, 
kuchli geologik faollik mavjud bo'lgan hududlarda zilzilalar tez-tez sodir bo'lib, 
faol vulkanlar mavjud bo' ladi. 
Geotermik energiya - bu geotermik elektr stansiyalarida elektr 
energiyasini ishlab chiqarish uchun yoki to'g'ridan-to'g'ri isitish yoki issiq suv 
ta‘minoti uchun Yerning ichki qismidagi issiqlik energiyasidan foydalanishga 
asoslangan energiya turi hisoblanadi. Bu energiya odatda qayta tiklanadigan 
energiya manbalari tarkibiga kiritillib, hozirgi kunda undan foydalanib kelinadi. 
Yerning issiqlik zaxiralari deyarli tugamaydi - yadro T=1 °C ga 
soviganida 2·10
20
kVt/soat energiya chiqadi, bu insoniyat qazib oladigan 
yoqilg'idan 10 000 baravar ko'p va yillik energiya sarfidan millionlab marta 
katta. Shu bilan birga, Yer yadrosining harorati T=6000 °C dan oshadi va 
milliard yil davomida sovish darajasi T=300-500 °C ga teng. 
Yerning ichki qatlamida oqadigan issiqlik oqimi 47 ± 2 TVt soat issiqlik 
energiyasini tashkil etadi (butun dunyo bo'yicha ishlab chiqaradigan energiyadan 
17 barobar ko'p). Uran, toriy va kaliy-40 elementlarining radioaktiv 
parchalanishi natijasida ajrab chiqadigan Yerning issiqlik quvvati 33 ± 20 TVtga 
teng bo'lib, Yerdagi issiqlik yo'qotishining 70% gachasi qayta to'ldiriladi. Bu 
issiqlik quvvatining hatto 1 % miqdoridan foydalanish bir necha yuz kuchli 
elektr stansiyalarning quvvatiga tenglashadi. Yerning issiqlik oqimining zichligi 
0,1 Vt/m
2
dan kam (quyosh nurlanishining zichligidan ming va o'n ming marta 
kam) bo'lib, bu Yerninng issiqlik energiyasidan foydalanishni qiyinlashtiradi. 
Vulkanlar faol bo'lgan mintaqalarda aylanma suv qaynoq nuqtasidan ancha past 
chuqurlikda qizib ketadi va yoriqlar bo'ylab yuzaga ko'tariladi va o'zini 
geyzerlar shaklida namoyon qiladi. Quduqlarni chuqur burg'ulash orqali yer osti 
iliq suvlariga yo'l ochish mumkin. Quruq tog' jinslaridagi yuqori harorat bunday 
bug' vannalariga qaraganda tez uchraydi, ulardagi energiyani olishda suvni 

---

quyish va keyinchalik qizigan suvni tortib olish orqali amalga oshiriladi. 
Harorati T= +100 °C dan past bo'lgan issiq suvlar geologik faol bo'lmagan 
hududlarda ham ko'plab uchraydi, shu sababli issiqlik manbai sifatida 
geothermal energiyadan foydalanish eng istiqbolli hisoblanadi. 
Geotermal energiya manbalaridan foydalanish Islandiyada, Yangi 
Zelandiyada, Italiya, Fransiya, Litva, Meksika, Nikaragua, Kosta-Rika, Filippin, 
Indoneziya, Xitoy, Yaponiya, Keniya va Tojikistonda keng yo'lga qo'yilgan. 
Geotermik energiya ikki sohaga bo'linadi: petrotermik va gidrotermik 
energiya turlariga. 
Issiq suyuqlikni chiqarish usullari ikki xil bo'lib, ular an‘anaviy va 
geosirkulyatsiya usullariga bo'linadi: 
An‘anaviy usullar: 
1. Favvora – yer qarining ichki bosimi tufayli geotermal issiqlik 
tashuvchi suv oqimi o'z-o'zidan yuqoriga chiqadi. 
2. Nasos stansiyalari – tibbiy favvora bo'lishi uchun bosim 
yetishmaganda 
foydalaniladi. 
Geosirkulyatsiya usuli: 
1. Sovutilgan geotermal issiqlik tashuvchi suv yer ostiga qaytariladi. 
Amalda foydalaniladigan geotermik energiya manbalari turi bo'yicha 
ikkiga bo'linadi: 
Gidrotermik - tabiiy ravishda mavjud bo'lgan geotermal suvlarning 
issiqligidan foydalanib issiq suv olish. 
Petrotermik - quruq jinslarning issiqligidan foydalanish.