Alisher Navoiy

• Alisher Navoiyning o’zbek adabiy tili
• taraqqiyotiga qo’shgan hissasi. “Muhokamatul lug’atayin” asarida til va nutq masalalari

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Тилга ихтиёрсиз – элга эътиборcиз

• ALISHER NAVOIY (1441-1501)

• Hazrati Alisher Navoiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak cho’qqisidir. Chunki hech kim unga qadar bu tilda bunchalik “ko’p va xo’b” (Bobur) yozmagan edi. U o’zini “Xitodin to Xuroson”gacha yoyilgan turkiy “qаvm”lаrning shоiri dеb bildi. Ulаrni bir аdаbiy til осtigа birlаshtirdi – “yakqаlаm” qildi. Аlishеr Nаvоiy bаrchа turkiy хаlqlаrning buyuk shоiridir.
• Аlishеr Nаvоiy tilshunоslikkа dоir “Muhokamat-ul lug’atayn” аsаrini 1499 yildа yozib tugаtаdi.

• www.arxiv.uz

• Turli tillаrning pаydо bo‘lishi vа rivоjlаnishi hаqidа fikr bildirаdi. Аlishеr Nаvоiy tillаrning pаydо bo‘lish vоqеаsini Nuh pаyg‘аmbаr vа uning o‘g‘illаrigа bоg‘lаydi. Bu hаqdа "Muhоkаmаt ul-lug‘аtаyn"dа shundаy yozаdi: "...turkiy, fоrsiy vа hindiy аsl tillаrning mаnbаi (kеlib chiqishi)durki, Nuh pаyg‘аmbаr... ning uch o‘g‘ligаkim, Yofаs vа Sоm vа Xоmdur еtishur... Yofаsniki, tаvоrix аhli Аbut-turk bitirlаr, Xitо mulkigа yibоrdi vа Sоmniki, Аbul-furs bitirlаr. Erоn vа Turоn mаmоlikning vаsаtidа vоliy qildi vа Xоmniki, Аbulhind dеbdurlаr, Hindistоn bilоdigа uzаtti. Vа bu uch pаygаmbаrzоdа аvlоd vа аtbоi mаzkur bo‘lg‘оn mаmоlikdа yoyildilаr vа qаlin bo‘ldilаr".
• Tillаrning pаydо bo‘lishi hаqidа fikr yuritаr ekаn, u аrаb tilini mustаsnо qilаdi. U аrаb tilini "kаlоmi ilоhiydur", hаmmа tillаrdаn go‘zаlrоq vа bоyrоqdir, - dеydi. Chunki xudоning kаlоmi bo‘lgаn "Qur’оn" vа pаyg‘аmbаr hаdisi, аvliyolаr so‘zi shu tildа yarаtilgаn. Shu аsоsdа Nаvоiy аrаb tilini bаrchа tillаrdаn yuqоri qo‘yadi.

• www.arxiv.uz

• А.Nаvоiy fikrichа, til ijtimоiy hоdisаdir. Til insоnni hаyvоndаn аjrаtuvchi "gаvhаri shаrif" dir:
• So‘zdurki, nishоn bеrur o‘likkа jоndin, So‘zdurki, bеrur xаbаr jоngа jоnоndin,
• Insоnni so‘z аylаdi judо hаyvоndin,
• Bilki, guhаri shаrifrоq yo‘q оndin.
• Nаvоiy bu fikrlаrini chuqurlаshtirа bоrib, so‘zning tа’sir kuchi, uning kаttа ruhiy оzuqа vа tаrbiyaviy аhаmiyatigа yuqоri bаhо bеrаdi. U o‘zining "Muhоkаmаt ul-lug‘аtаyn" аsаridа shundаy mulоhаzа bildirаdi: "So‘z durrining аyirmаsi bundаn hаm chеksiz vа dаrаjаsi bundаn hаm nihоyatsizdir. Shundаyki, yaxshi so‘zdаn o‘lgаn bаdаngа tоzа ruh еtаdi, ungа jоn bаxsh etаdi, yomоn so‘zdаn tirik tаngа o‘ldiruvchi zаhаr xоsiyati pаydо bo‘lаdi, kishini hаlоk etishgа оlib bоrаdi".

• www.arxiv.uz

• Til tаfаkkurning ifоdа qurоlidir. Kishining ko‘ngli (fikri) dаryodir, so‘z esа - dur, so‘zlоvchi g‘аvvоsdir. Dur xilmа-xil bo‘lgаni singаri, so‘z hаm hаr xil bo‘lаdi.
• So‘z so‘zlаshdаn mаqsаd mа’nо ifоdаlаshdir. Binоbаrin, "mа’ni аdоsidа аlfоz tilgа kеlur vа ul аlfоzdin mа’ni fаhm bo‘lur". U mа’nоni birlаmchi, shаklni ikkilаmchi dеb qаrаydi vа mа’nоgа so‘zning jоni dеb bаhо bеrаdi. Аlishеr Nаvоiy til vа tаfаkkurni bir - biridаn аjrаtmаydi, bаlki ulаrni uzviy birlikdа оlаdi. O‘zbеk tilini fоrs - tоjik tili bilаn qiyoslab, uning fоrs tilidаn qоlishmаsligini ko‘rsаtib, o‘zbеk tilidа аsаrlаr yozishgа rаg‘bаtlаntirdi. А.Nаvоiy ikki tilni chоg‘ishtirgаndа 100 fе’lni kеltirib, ulаrni tаhlil qilаdi vа o‘zbеk tilini xаzinа dеb bilаdi, A.Navoiy o’zi va o’zgalar to’g’risida so’zlaganda, ochiq haqiqatni va adolatni aytishdan tap tortmaydi. U doimo turk nazmida alam chekkanligini, mamlakatni esa bu turk tili bilan «yak qalam» qilganligini e‘tirof etadi.
• Shuning uchun bo’lsa kerak, daqiq va faylasuf shoirimiz
• A. Oripov: Temur tig’i yetmagan joyni
• Qalam bilan oldi Alisher,
• deb yozganida ming bora haqdir.
• Ma‘lumki, A.Navoiy «Muhokamat-ul lug’atayn»ni 1499 yilning dekabrida yozib tugatgan. Bu asarida u turk eski o’zbek tili, fors-tojik tilini bir-biriga chog’ishtirish asosida turk tilining boy til ekanligini va bu tilda ham badiiy asarlar yaratish uchun keng imkoniyatlar mavjudligini amalda asoslab bergan edi.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Alisher Navoiy o’zbek tiliga ya`ni o’z ona tilimizga diqqat bilan qaradi. Navoiyning afsus bilan ta`kidlashicha, hatto, ko’pgina o’zbek shoirlari ham, ona tili boyliklari va keng imkoniyatlaridan foydalanishga kam e`tibor berardilar. «Bu til dag’al til, unda yuksak san`at asarlari yaratib bo’lmaydi» degan fikrlarga uzil-kesil zarba berish, o’zbek tilining yashirin qolib kelayotgan xazinalarini ochish va uni ilm ahllariga, she`riyat muxlislariga tushintirish o’zbek xalqining buyuk farzandlari oldida muhim vazifa bo’lib turardi. Ana shu ulkan ishning uddasidan Alisher Navoiy chiqa oldi. Navoiy «Bu alfoz va iboratda bir nav daqoyiq ko’pdurkim, bu kunga deguncha hech kishi haqiqatig’a mulohaza qilmag’on jihatdin bu yashurun qolibdur. Va filhaqiqat agar kishi yaxshi mulohaza va taammul qilsa, chun bu lafza muncha vus`at (kenglik) va maydonida buncha fushat (ochiqlik) topilur…» deb yozdi va o’zbek shoirlarini o’z ona tilini faqatgina xalq ommasi emas, balki shoirlar ham qo’llashi, shu tilda, iloji boricha, o’z iqtidor va mahoratlarini ko’rsatishlari kerak edi.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• Masalan, Navoiy xuddi shu maqsadda quyidagicha yozadi: «…turk tilining jomliyati muncha daloil bilan sobit bo’ldi, kerak erdikim, bu xalq orasidin paydo bo’lg’on ta`b ahli salohiyat va ta`blarin o’z tillarin turg’och, o’zga til bilan zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikala til bilan aytur qobiliyatlari bo’lsa, o’z tillari bilan ko’proq aytsalar erdi va yana biri bilan ozroq aytsalar erdi.
• So’z haqida shuni aytish o’rinliki, A.Navoiy ko’ngullarning mahzanini qulfi til va ul mahzanning kalidin so’z bil, deydi. Quyida A.Navoiyning so’z va til haqidagi fikrlarini keltiramiz: «So’zki ma‘nosida ishq o’ti nishoni bo’lmag’ay, Bir taharruksiz badan onglaki, joni bo’lmag’ay».
• «Tilga ixtiyorsiz, elga e‘tiborsiz».
• «Tilga iqtidorlig’- hakimi hiradmand, So’zga ixtiyorsiz laimi najand».
• «So’zning asnofi bag’oyat cho’qtur».
• «Chin so’z mo’‘tabar, yaxshi so’z muxtasar».
• «Ul kim dimog’ida xabt-so’zida yo’q rabt».
• ... «Befoyda so’zni ko’p aytma, foydali so’zni eshiturdan qaytma».
• «Tilingni ixtiyoringda asrag’il, so’zungni ehtiyot bila degil».

• Navoiy fors tilining qimmati va ahamiyatini kamsitmaydi. Ulug’ adib fors tilidan foydalanishda yuqori pog’onaga ko’tarilgan bo’lib, ushbu xususda Navoiy bilan bellasha oladigan kishi kam topilar edi. Bu ijodkorning «Foniy» taxallusi bilan yozgan asarlarida ham aniq ko’rinib turadi. Navoiy asarlari tili 15-asr o’zbek adabiy tilining yuksak namunasi bo’lib, til tarixini o’rganishda katta manba va boylikdir. Uzoq va mashaqqatli izlanishlar tufayli uning yana bir qimmatli asari borligi aniqlanganligi, bu asar tili lug’ati bo’lib, «Sab`at abxur» (Yetti dengiz) nomi bilan mashhurligi, hozirgi vaqtda Turkiya olimi Ogah Sirri Lavand Alisher NAvoiyning ana shu lug’ati ustida tadqiqot olib borayotganligi matbuotda xabar qilgan edi Navoiy o’zbek tilida 100 ta fe`lni yuzaga kelishi sabablarini ko’rsatadi va ularning tahlilini beradi. Bunday fe`llarning ko’plari fors tilida uchramasligini qayd etadi, u qator fe`llardagi sinonimlarni misol keltiradi. Navoiy asarlari tilini singormonizmsiz shevalarga asoslangan deb qaraydi. E.D.Polivanov esa uning asarlari O’rta Osiyo tilida yozilganligini qayd etadi

• www.arxiv.uz

• Alisher Navoiy aniq bir dialektga asoslanib ish ko’rmagan. U o’zbek dialekt va shevalarida ko’p va keng qo’llanuvchilik xarakterli xususiyatlarni tanlab olib, o’zbek adabiy tilini taraqqiy ettirish uchun qizg’in kurash olib bordi. Navoiy asarlarida qarluq-chigil-uyg’ur lahjasi va qisman qipchoq shevalari xususiyati mavjuddir. Navoiy asarlari tilining fonetikasi hozirgi zamon o’zbek tili va 10-13-asr yodnomalari tilining fonetikasidan o’zining ba`zi xususiyatlari bilan farq qilai. Navoiy tilining fonetik xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan masalalar hali to’liq-to’kis ravishda hal qilingani yo’q. Navoiy nutqining fonetik bo’laklari haqida tilshunoslarimiz bir-biriga mos kelmaydigan turli fikrlarni bayon qilganlar. Jumladan keyingi kichik fonetik bo’lak sintagmadir. Jumla bir yoki bir necha sintagmalarga bo’linadi. Sintagma bir yoki bir necha taktdan iborat bo’lishi mumkin. Takt sintagmadan kichik fonetik bo’lak bo’lib, bir bosh urg’u ostiga olib talaffuz qilinadigan bo’lakdir. Alisher Navoiy o’zining «Muhokamat ul lug’atayn» asarida taktga quyidagicha bo’lib chiqadi.

• www.arxiv.uz

• www.arxiv.uz

• 1)ishq; 2) axtar-i: -dur 3) daraxshanda; 4) bashariyat; 5) kozi; 6) nur-u; 7) ziyosi; 8) andim; 9) vagarshar-sh:-dur; 10) raxshanda; 11) insoniyat; 12) tojinin; 13) zeb-u; 14) bahosi; 15) andin; kabi taktlarga bo’ladi.Takt bir yoki bir necha bo’g’indan iborat bo’ladi. Bo’g’in deb taktning nafasining bir zarbi bilan talaffuz qilinadigan bo’lagiga aytiladi. 15-asr o’zbek adabiy tilida ham bo’g’in hosil qilish unli tovushlar hisoblangan. Bo’g’in unli bilan boshlanishi, ya`ni to’siqsiz bo’lishi yoki undosh bilan boshlanib, to’siqli bo’lishi mumkin. Bo’g’in boshida ikki undosh qator kelmaydi, ya`ni bo’g’in faqat bir undosh bilan to’siladi. Yana bo’g’in unli bilan tugashi, ya`ni ochiq bo’lishi, yoxud undosh bilan tugashi, ya`ni yopiq bo’lishi mumkin.Vokalizm Navoiy tilida uning o’zining «Muhokamat ul-lug’atayn»dagi ma`lumotiga ko’ra, to’qqiz unli fonema mavjuddir. i-i, e-a, y-u, ө-o va e.«I» fonemasi. Ma`lumki, hozirgi o’zbek adabiy tilidagi «i» fonemasi qadimgi turk tilida va hozirgi jilovchi hamda singormanizmli yilovchi o’zbek shevalarida ikki mustaqil «i» va «i» fonemalaridan iborat. Navoiy i tovushi borligi haqida gapirmaydi. Demak, qadimgi turk tilidagi i-i fonemalari o’zbek adabiy tilida 15-asrdayoq birlashib bir I fonemasiga aylana boshlagan.

• www.arxiv.uz

•