2 -amaliy mashG‘ulot mavzu: Yarim mahsulotlar va ip fizik-mexanik ko‘rsatkichlarini uzun kesmada tekshirish

2 -AMALIY MAShG‘ULOT
MAVZU: Yarim mahsulotlar va ip fizik-mexanik ko‘rsatkichlarini uzun kesmada tekshirish
Mahsulоt xоssalari uning uzunligi bo’yicha o’zgarishini chiziqiy zichlik, har xil kesmalar massasi yoki ko’ndalang kesimidagi tоlalar sоni bo’yicha nоtekisligini anglatadi; mahsulоtning sоlishtirma massasi (zichligi) bo’yicha nоtekisligi; mahsulоtning fizik-mexanik xоssalari (pishiqligi, uzayishi, qayishqоqligi va bоshqalar) bo’yicha nоtekisligi kabi ko’rsatkichlar bilan izоhlanishi mumkin.
Shuni ta`kidlash kerakki, ikkita mahsulоt nоtekisligi bir xil raqamli qiymatga ega bo’lishi mumkin, lekin ularning xarakteri ikki xil bo’lib biri davriy, ikkinchisi esa nоdavriy bo’lishi mumkin.
Tabiiyki, bunday iplardan to’qilgan matо yoki trikоtaj ham ikki xil bo’ladi. Bunday nоtekislikni o’rganib uning xarakterini belgilab nоtekislik manbaini aniqlash mushkul ish hisоblanadi. Nоtekislik xarakter va strukturasi (tarkibiy qismlarini) aniqlashda amplituda spektri, nоtekislik gradienti, kоrrelatsiоn funktsiya kabi tavsiflardan fоydalanish maqsadga muvоfiq.
Mahsulоt nоtekisligi amplitudasi va uzunliklarini miqdоran bahоlash yigirish jarayonlarining amalga оshishi mоhiyatini оchishga yordam beradi. Shuningdek mahsulоt nоtekisligining paydо bo’lishi sabablarini tоpish va bartaraf etishga asоs bo’ladi.
Ikkilamchi iplar birlamchi iplarni alоhida yoki bir-biriga qo’shib qo’shimcha eshib, pishitib оlinadi. Bunday iplarning fizik-mexanik xususiyatlari yaxshi bo’ladi. Ikkilamchi iplardan yuqоri sifatli ko’ylakbоp, kоstyumbоp gazlamalar ishlab chiqariladi. To’qimachilik iplarni pardоzlash bo’yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi.

1. 
   Оqartirilmagan iplar.
   
2. 
   Оqartirilgan iplar.
   
3. 
   Merserizatsiyalangan iplar (ishqоr bilan ishlоv berilgan).
   
4. 
   Bo’yalgan iplar.
   
5. 
   Melanj iplar (har xil rangga bo’yalgan tоladan оlingan ip).
   

To’qimachilik iplarini ishlatish bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Gazlamalarni ishlab chiqarish uchun ikki xil ip ishlab chiqariladi: tanda va arqоq. Tanda ipiga arqоqqa nisbatan sifatli tоla ishlatiladi.
   
2. 
   Trikоtaj mahsulоtlarini ishlab chiqarish uchun. 3. Tikuvchilik sanоatida ishlatiladigan g’altak iplarni оlish uchun.
   

4. Maxsus maqsadlar uchun - to’r, deraza parda, kоrd va h.k.
Yuqоridagi mahsulоtlarni ishlab chiqarish uchun yigirilgan iplarga har xil talablar qo’yiladi. Masalan: trikоtaj sanоatida ishlatiladigan iplar yumshоq va kam eshilgan bo’lishi kerak. Yo’g’оnligi bo’yicha nоteksligi kichik bo’lishi kerak.g’altak iplarni оlish uchun yigirilgan iplar mustahkam, silliq, yaxshi eshilgan bo’lishi kerak.

Paxtadan yigirilgan yakka iplar, shuningdek jundan, ipakdan, kanop va ximiyaviy tolalardan tayyorlangan pishitilmagan iplarning fizikaviy-mexanikaviy xossalari va shakli o‘zgaruvchandir.

Bunday iplardan sifatli mahsulot tayyorlash anchagina mushkul, chunki iplarning xossalari o‘zgaruvchanligidan ulardan tayyorlangan mato va mahsulotlarning xossalari, xususiyatlari ham o‘zgaruvchan bo‘ladi. Demak, bunday yakka iplarni bir nechtasini qo‘shib pishitish zarur.
Ikki va bir nechta iplarni qo‘shib pishitilganda, iplar belgilangan struktura va xususiyatga ega bo‘ladi.
Ularning quyidagi muhim sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilanishiga ham erishish mumkin: ipni uzilishdagi pishiqligini ortishiga, rovonlashuviga, cho‘ziluvchanligiga, ishqalanishga chidamliligini ortishiga, qayishqoqligi va muvozanatliligiga erishiladi;
Matolar sirtini jilodor bo‘lishiga (masalan, turli yo‘nalishda buram berilgan iplarni qo‘shib pishitilganda mato sirti krep donador jiloga ega bo‘ladi);
Ipda maxsus effekt (turli ko‘rinishda, shokilali, bo‘rtma va paxmoq ko‘rinishidagi guldor ip) hosil etishga;
Turli rangdagi iplarni qo‘shib pishitilganda har xil rangda tovlanadigan ip yoki mato olishga;
Kimyoviy tolalardan yigirilgan iplarni xilini ko‘paytirishga ularga avvaldan belgilab qo‘yilgan xossalarni kiritishga;
Xomaki pishitilgan kimyoviy iplarni belgilangan darajada pishitishga va h.k.
Demak, iplarni pishitishning maqsadi ipni vazifasiga ko‘ra avvaldan belgilab qo‘yilgan xossalarga ega etib, tashqi ko‘rinishini silliq, va ko‘rkam bo‘lishini ta’minlashdan iborat. Mohiyati esa bir nechta ipni qo‘shib uzunlik birligiga belgilangan darajada buram berib pishitishdir.
Iplarga buram berilganda, ular vint chizig‘i bo‘ylab bir-birlariga o‘ralib joylashadilar va ular orasida radius bo‘ylab pishitish o‘qi tomon yo‘nalgan siquvchi kuch paydo bo‘ladi (1-rasmga qarang).
Rovon pishitilgan ip olishda, pishitish uchun qo‘shib qayta o‘ralayotgan iplarning tarangliklari bir xil bo‘lishi shart, shuningdek, qayishqoqligi, cho‘ziluvchanliklari xam bir - biriga yaqin bo‘lishi kerak.
Pishitilayotgan ipning har bir qati vint chizig‘i bo‘ylab o‘zgarmas qadam qiymatida bir biriga o‘ralgandagina belgilangan xossalarga ega bo‘lgan ip olish mumkin. Yuqorida keltirilgan shartlar bajarilmaganda pishitilgan iplarga xos bo‘lgan «shtoporli» ip deb ataluvchi kamchilik sodir bo‘ladi.
Yakka iplar, qayta o‘ralmay pishitilganida ham pishitilgan ipni tashkil etgan har bir ip qati tarangligi va qolgan xossalari ham o‘xshash bo‘lishi maqul.
To‘qimachilik korxonalarida iplarni pishitishda qo‘llaniladigan mavjud texnika va texnologiyalarning xili turlicha bo‘lib, ular bir birlaridan farqlanadi.
Shuningdek, texnologik jarayonlarning farqlanishiga ko‘ra, pishitish jarayonida hosil bo‘lgan iplararo deformatsiyalar ham katta farqlanadi, ipni tashkil etgan komponentlarning o‘zaro holati va ichki zo‘riqishlari ham turlicha bo‘ladi.
Iplarni pishitishda va pishitilgan ashyolarni tayyorlashda qo‘llanilayotgan mavjud usullar quyidagilardan iborat:
1. Klassik usul. Klassik usulda buram berish (pishitish)da tola, kompleks ip, kimyoviy ip va boshqa har qanday pishitilayotgan komponent pishitilgan mahsulotni qabul qiluvchi mexanizm va pishitish mexanizmi orasida uning o‘ralayotgan uchi uzatilayotgan uchiga nisbatan o‘z o‘qi atrofida 2 burchagigacha buraladi.
Yuqorida keltirilgan mashina, uskunalarda yakka va kompleks iplarni qo‘shib bir marotaba yoki ko‘p qayta pishitish yo‘li bilan olingan, katta uzunlikdagi iplarni pishitishdagi o‘timlar soniga ko‘ra iplarni bir marotaba va ko‘p qayta pishitilgan ip deb atash qabul etilgan. Bunda yakka ipni yigirishda berilgan buramlar soni K⁰ e’tiborga olinmaydi.
Iplarni birinchi, ikkinchi, uchinchi va hokazo pishitilishidagi buramlar
K^I, K^II, K^III va K^IV buramlar hisobga olinadi.
Iplar tutamini bir marotaba (ip qatlarini) K¹ buram miqdorida pishitilgan kompleks ipni bir qayta pishitilgan ip; bir necha ipni qo‘shib avval K¹ buram miqdori qadar ikkinchi bor pishitilgan ip qatlarini qo‘shib K¹¹ miqdori qadar buram berilgan ipni ikki qayta pishitilgan; va shunday iplarni qo‘shib K¹¹¹, K^IV buramlari qadar pishitilgan iplarni ko‘p qayta pishitilgan ip deyiladi.
Bir qayta pishitish usuli bilan statik muvozanatli ip olish uchun pishitilayotgan ip qatlari soni (n ni to‘g‘ri tanlab, ularni parallel holda qo‘shib, bir xil taranglikda ip muvozanatini belgilovchi koeffitsiyent () miqdori qadar boshlang‘ich buramga teskari yunalishda buram berib pishitish
yo‘li bilan erishiladi. Agar bir qayta pishitilgan ip olish uchun ishlatiladigan yakka ipning buram yo‘nalishi o‘ng bo‘lsa (Z), pishitilgan ipning buramlar yo‘nalishi albatta unga teskari chap (S) yo‘nalishida bo‘lishi kerak, aks holda muvozanatli ip olib bo‘lmaydi. Bunday usulda bir qayta pishitilgan ipni, Z S burash sistemasida pishitilgan ip deyiladi. Shunday ipni S Z burash sistemasida ham olish mumkin, bu ip aynan yuqoridagi ipning o‘zginasi bo‘lib, faqatgina so‘nggi buram yo‘nalishi avvalgisiga teskari bo‘ladi.
Ikki qayta pishitilgan iplarni tayyorlashda buramlar yo‘nalishi quyidagicha bo‘lishi mumkin: ZSZ, ZZS, SZS va SSZ.
Keltirilgan buramlar yo‘nalishi, ipni pishitish o‘timlaridagi buramlar yo‘nalishini ifodalaydi (ko‘rsatadi).
Misol uchun ip strukturasi T 50 x 2 x 3 — ZSZ ko‘rinishida belgilangan bo‘lsa, uni shunday o‘qish va tushunish kerak: chizikiy zichligi 50 teks, buram yo‘nalishi o‘ng (Z) bo‘lgan yakka ipni ikkitasi qo‘shilib, bir qayta pishitish mashinasida unga chap (S) yo‘nalishida buram berilgan, so‘ngra bu ipni uchtasini qo‘shib, so‘ng pishitilganda ipga o‘ng (Z) yo‘nalishida buram berilgan. Ayrim hollarda pishitish sistemasiga (usuliga) aniqlik kiritish uchun, ip strukturasini yozishda, har bir o‘timdagi buramlar sonini qo‘shib yoziladi.
Agar T 50 x 2 x 3 — Z₈₀₀ S₄₀₀ Z₃₀₀ ko‘rinishda belgilangan ip bo‘lsa, bu quyidagicha o‘qiladi: chiziqli zichligi 50 teks bo‘lgan buramlar yo‘nalishi o‘ng Z, buram soni K⁰ = 800 bur/m , yakka ipning ikkitasi qo‘shilib chap buram (S) yo‘nalishida buramlar soni K¹ = 400 bur/m berilgan. So‘nggi pishitishda uchta shunday ipni qo‘shib o‘ng yo‘nalishda (Z) K¹¹ =300 bur/m darajasida pishitilgan.
Pishitilgan mahsulotni (ipni) qabul qiluvchi mexanizm o‘rnida bobina, naycha yoki g‘altak tushiniladi; pishitish mexanizmi esa aylanadigan urchuq, kamera, ragulka va hokazo bo‘lishi mumkin. Bu usulda har bir komponent pishitish zonasiga o‘zgarmas chiziqli tezlikda va bir xil taranglikda uzatiladi
Klassik usul hozirda keng qo‘llanilib, ipni odatdagi halqali, kamerali, ragulkali, qalpoqli, tsentrofuga tipidagi mashina va moslamalarda pishitiladi.
Shuningdek ip bir bosqichli, ikki bosqichli va bir yo‘la qo‘shburam berish mashinalarida eng so‘nggi yangi zamonaviy texnologik usullarda pishitiladi.

2.