2-mavzu: sintaktik birliklar. Soz birikmasi sintaksisi

2-mavzu: sintaktik birliklar. Soz birikmasi sintaksisi.
Sintaksis- bu til fanining izchil nutqni tashkil qilish qonuniyatlarini, nutqdagi so’zlarni bog’lash usullarini o’rganadigan bo’limi, ya’ni. Kommunikatsiyalar.

Sintaktik birliklar- bular elementlari (komponentlari) sintaktik aloqalar va munosabatlar orqali birlashtirilgan konstruksiyalardir

Asosiy sintaksis birliklari:

1.taklif- gapni shakllantiradi, u sintaksisning asosiy birligidir.

2.ibora- - gapning tarkibiy qismlaridan biri, u yordamchi birlikdir.

So’z birikmalari va gaplar o’rtasidagi munosabat masalasi. Bu iboradan oldin ma’lum bir shakldagi so’z – so’z shakli keladi, shuning uchun:

3. so‘zlarning sintaktik shakli

Sintaktik birliklarning bir qismi sifatida o’zgartirilgan so’zlar o’zlarining shakllaridan birida (so’z shakllari) qo’llaniladi, ular birgalikda so’zning morfologik paradigmasini tashkil qiladi.

Demak, so‘z shakllari sintaktik birliklarning tarkibiy elementlari: so‘z birikmalari, sodda gaplar, murakkab gaplar, asosiy sintaktik birliklar bo‘lgan murakkab sintaktik butunliklardir.

Tarkibi va taqdim etish

Gapdagi sintaktik aloqaning ikkita asosiy turi mavjud – yozish va topshirish.

Yaratganda sintaktik jihatdan teng, bir-biridan mustaqil elementlar (gap a’zolari), masalan: kitob va daftar (stol ustida); (o’qish) kitoblar, gazetalar, jurnallar.

Qiymati bo’yicha koordinatsion bog’lanish quyidagilarga bo’linadi turlari:

Qarama-qarshi bog’lanish (“a”, “ha” (“lekin” degan ma’noni anglatadi), “lekin”, “boshqa tomondan”, “ammo”, “ammo”, “hali”),

Ulash aloqasi (“nafaqat – balki”),
Ajratuvchi rishta (“yoki”, “yoki… yoki”, “yo”, “bu… o’sha”, “yo … yo”, “bu emas … u emas”).
Oddiy jumlada insho bir xillik toifasi bilan majburiy kombinatsiyada paydo bo’ladi: u jumlaning boshqa har qanday a’zosi bilan bir xil munosabatda bo’lgan elementlarni bog’laydi ( ota va onasi keldi; o’qituvchi qattiqqo’l, lekin adolatli;). Bu erda joylashgan kompozitsiya gapni kengaytirish, undagi bir xil turdagi sintaktik pozitsiyalarni ko’paytirish maqsadlariga xizmat qiladi.
Darajada murakkab jumla tarkibda elementar gaplarning grammatik holatining tengligi tushuniladi

Bo’ysundirilganda bog‘lanishga sintaktik jihatdan teng bo‘lmagan elementlar kiradi (biri ikkinchisiga bog‘liq), masalan: kitob o‘qing, do‘stdan maslahat.

Bo’ysunish uch xil sintaktik bog‘lanishga ega: kelishik, nazorat va qo‘shni.

Sintaktik havolalar frazema a’zolarining shakliy tobeligidir. Sintaktik bog`lanishlar so`z shakllarida namoyon bo`ladi. So‘zlarning sintaktik bog‘lanishi 3 xil bo‘ladi: 1) kelishik, 2) nazorat, 3) qo‘shni.

Muvofiqlashtirish- bu tobe munosabatning bir turi bo’lib, unda tobe so’z o’z shaklida hukmron so’zga o’xshatiladi, masalan: muhim masala, asosiy ko’cha, yangi uylar.

Boshqaruv- bu tobe bog`lanishning bir turi bo`lib, unda tobe so`z hokim so`zning leksik va grammatik ma`nosiga ko`ra ma`lum hol shaklida (old gapsiz yoki bosh gap bilan) qo`yiladi, masalan: maktub o‘qish, san’atga qiziqish, ona yurtga muhabbat.

Qo’shni- bu tobe so’zning tobeligi leksik, so’z tartibi va intonatsiyasi ifodalangan tobe bog’lanishning bir turi. O’zgarmas muhim so’zlar qo’shiladi (zarf, infinitiv, gerund), masalan: ohista pichirlash, kirishni taklif qilish, tabassum bilan gapirish.

Murakkab gapdagi tobe bog`lanish turlari:

· ittifoqdosh bo’ysunish

Kasaba uyushmalari.
Mening sirli ertakimni dunyo bilishini xohlamayman(Lermontov).

· nisbiy bo’ysunish

• 
  Qo`shma (nisbiy) so`zlar yordamida gaplarning bo`ysunishi.
  

Bu so’zlarning to’liq qadrini anglagan payt keldi(Goncharov).

· bilvosita so’roqli topshirish(so’roq-nisbiy, nisbatan-so’roq)

• 
  Tobe bo‘lakni bosh bo‘lak bilan bog‘lovchi so‘roq-nisbiy olmosh va ergash gaplar yordamida tobelanish, bunda tobe bo‘lak bilan izohlangan gap a’zosi fe’l yoki gap, idrok ma’noli ot bilan ifodalanadi; aqliy faoliyat, hissiyot, ichki holat.
  

Avvaliga emo nima ekanligini aniqlay olmadim.(Korolenko).
Ketma-ket yuborish (yoqish)

• 
  To`g`ridan-to`g`ri, bunda birinchi tobe bo`lak bosh bo`lakka, ikkinchi to`g`ridan-to`g`ri birinchi tobega, uchinchi ergash gap ikkinchi tobega va hokazo.
  

Umid qilamanki, bu kitob men xohlaganimda haqiqatni yozishdan tortinmaganimni etarlicha aniq ko’rsatib beradi.(Achchiq).

· o’zaro bo’ysunish

• 
  Bosh va ergash gaplar ajratilmagan murakkab gapning predikativ qismlarining o’zaro bog’liqligi; qismlar orasidagi munosabatlar leksik-sintaktik vositalar bilan ifodalanadi.
  

Chichikov atrofga qarashga ulgurmasidan oldin, uni allaqachon gubernatorning qo’lidan ushlab oldi.(Gogol).

· parallel bo’ysunish (bo’ysunish)

Predikativlik- sintaksisning asosiy birligini tashkil etuvchi grammatik (sintaktik) kategoriya – xabarning voqelik bilan bog’liqligini o’rnatuvchi gap. Xabar qilingan narsa har doim o’z vaqtida (hozirgi, o’tmish yoki kelajak) haqiqatda amalga oshirilgandek ko’rinadi yoki g’ayrioddiylik nuqtai nazaridan o’ylab topiladi (iloji boricha, istalgan, kerak yoki talab).

Predikativlik kontrastlari sintaksisning boshqa barcha birliklariga jumla. Predikativlik jumlani so’z kabi til birligidan ajratib turadi:

*taklif Bahor! Ma’lum bir intonatsiya bilan so’zdan farq qiladi Bahor hozirgi, o‘tmish yoki kelajak rejasiga ma’lumotlarni havola qila oladigan mavhum gap qolipiga asoslanganligi (Bahor!; Bahor bor edi!; Bahor bo‘ladi!). Ikki qismli gaplarda predikativlikning tashuvchisi predikat, bir komponentli – asosiy a’zo.

Predikativlik gapning grammatik kategoriyasi bo`lib, har qanday gapga o`tadi.

Ibora- bu ma’no va grammatik jihatdan bog’liq bo’lgan ikki yoki undan ortiq muhim so’zlarning birikmasi bo’lib, bitta tushunchani (ob’ekt, sifat, harakat va boshqalar) bo’laklangan belgilash uchun xizmat qiladi.

Ibora sintaksis birligi sifatida qaraladi, qaysi kommunikativ funktsiyani (nutqga kiritilgan) faqat gapning bir qismi sifatida bajaradi.

Soʻz birikmalariga tobe bogʻlanish (asosiy va tobe aʼzolarning bogʻlanishi) asosidagi soʻz birikmalari kiradi, degan umumiy qabul qilingan. Ba’zi tadqiqotchilar ham muvofiqlashtiruvchi iboralarni – jumlaning bir hil a’zolarining birikmalarini tan oladilar.

Iboralar emas:

1.grammatik asos

2.taklifning bir hil a’zolari

3.funksional gap + ot

4. frazeologiya

5. so’zlarni takrorlash.

So‘z birikmasidagi so‘zlar o‘rtasida uch xil bog‘lanish mavjud:

Muvofiqlashtirish, nazorat qilish, ulanish.

Asosiy so’zning morfologik xususiyatlariga ko’ra, iboralar quyidagicha tasniflanadi:

1. 
   Fe’llar
   

Misollar: reja tuzing, doskada turing, kirishni so’rang, o’zingizga o’qing.

2. 
   Nominal
   

Substantiv (asosiy so’z sifatida ot bilan)

Misollar: insho rejasi, shahar sayohati, uchinchi sinf, muzlatgichdagi tuxum

Sifatlar (asosiy so’z sifatida sifatdosh bilan)

Misollar: mukofotga loyiq, jasoratga tayyor, juda tirishqoq, yordam berishga tayyor.

3. 
   Miqdor (asosiy so‘z bo‘lgan son bilan)
   

Misollar: ikkita qalam, da’vogarlarning ikkinchisi.

4. 
   Pronominal (olmosh asosiy so’z sifatida)
   

Misollar: talabalardan biri, yangi narsa.

3. Ko‘makchi

Misollar: juda muhim, yo’ldan uzoqda.

Tarkibida:

Oddiy iboralar, qoida tariqasida, ikkita muhim so’zdan iborat.

Misollar: yangi uy, kulrang sochli odam.

Murakkab iboralar sodda so`z birikmalari asosida tuziladi.

Misollar: kechqurun qiziqarli yurish, janubda yozda dam olish.

Komponentlarning birlashishi darajasiga ko’ra iboralar ajratiladi:

Sintaktik jihatdan erkin

Misollar: baland uy.

Sintaktik (yoki frazeologik) jihatdan erkin emas, ajralmas sintaktik birlik hosil qiladi va gapda bir a’zo vazifasini bajaradi:

Taklif- bu so’zlarning (yoki so’zlarning) grammatik jihatdan tashkil etilgan birikmasi bo’lgan, semantik va intonatsion to’liqlikka ega bo’lgan til birligi. Tinish belgilari nuqtai nazaridan gap yakunida nuqta, undov yoki so‘roq belgilari – yoki ellipsis bilan to‘liq nutq birligi sifatida tuziladi.

Gaplarni o‘rganuvchi fan sintaksisdir.

Gap turlari – gap o’y-so’roqni, o’yga undovni ifodalab, hissiy rangga ega bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra, takliflar quyidagi turlarga bo’linadi:

Deklarativ (deklarativ) jumla fakt, harakat yoki voqea haqida xabar beradi:

Tasdiqlovchi bayon – gapni o‘z ichiga oladi: Men soat o‘n birda ko‘chaga chiqaman.

Rivoyat inkor – inkorni o‘z ichiga oladi: Men uzoq vaqt yig‘mayman.

So’roq gap suhbatdoshni so’zlovchining savoliga javob berishga undaydi. So‘roq gaplar quyidagi turlarga bo‘linadi:

So’roq gapning o’zida javobni anglatuvchi savol bor: Siz vazifani bajardingizmi? U allaqachon kelganmi?

So‘roq-tasdiq gapda tasdiqlashni talab qiluvchi ma’lumotlar mavjud: Xo‘sh, boryapsizmi? Bu allaqachon qaror qilinganmi? Xo’sh, ketaylikmi? (shuningdek, so’roq gapning ta’rifiga qarang)

So‘roq-inkor gapda so‘ralayotgan narsaning inkori mavjud: Bu yerda sizga nima yoqadi?

So‘roq-tasdiq va so‘roq-inkor gaplarni so‘roq-bayon gaplar turkumiga birlashtirish mumkin.

So‘roq-rag‘batli gap so‘roqning o‘zida ifodalangan harakatga turtki bo‘ladi: Xo‘sh, balki darsimizni davom ettirsak bo‘ladimi?

So‘roq-ritorik gap tasdiq yoki inkorni o‘z ichiga oladi va javobni talab qilmaydi, chunki javob so‘roqning o‘zida bo‘ladi: Istaklar… Bekorga va abadiy orzu qilishdan nima foyda?

Rag’batlantiruvchi hukm so’zlovchining buyruq, iltimos yoki ibodatni ifodalovchi irodasini o’z ichiga oladi. Rag’batlantiruvchi gaplar quyidagilar bilan ajralib turadi: turtki beruvchi intonatsiya, buyruq mayli shaklidagi predikat, gapga turtki beruvchi ma’noni kirituvchi zarralarning mavjudligi (keling, mayli).

Undov gap so’zlovchining his-tuyg’ularini ifodalaydi, bu maxsus undov intonatsiyasi bilan beriladi. Undov gaplar bildiruvchi, so‘roq va buyruq gap bo‘lishi mumkin.

Agar gapda faqat predmet va predikat bo’lsa, u deyiladi kam uchraydigan, aks holda – keng tarqalgan.

Agar jumlada bitta predikativ birlik bo’lsa, oddiy, agar ko’proq bo’lsa – murakkab hisoblanadi.

Agar gapda predmet ham, predikat ham bo‘lsa, u deyiladi ikki qismli, aks holda – bir qismli.

Bir qismli gaplar quyidagi turlarga bo’linadi:

Aniq shaxsli gap – fe’l-predikativli predmetsiz oddiy bir bo’lakli gap bo’lib, o’zining shaxs tugashlari bilan o’zi bilan atalgan ish-harakatning ma’lum, 1 yoki 2-shaxs tomonidan bajarilishini bildiradi: Men ketyapman. Uy. Kiyinib olmoq!

Ish-harakat noaniq shaxs tomonidan bajarilganda, to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan, bir bo`lakli sodda gap: Meni direktorga chaqirishdi.

Umumlashgan shaxs gap – fe’l-predikatli sub’ektsiz oddiy bir qismli gap bo’lib, har qanday shaxs harakatning predmeti bo’lishi mumkin: Siz hatto baliqni ham qiyinchiliksiz hovuzdan tortib ololmaysiz.

Shaxssiz gap shunday ish-harakat yoki holatni nomlovchi predikativli oddiy bir bo‘lakli gap bo‘lib, ish-harakatning grammatik predmeti ishtirokisiz taqdim etiladi: Qorong‘I tushdi. Bu allaqachon engil edi. Men ichmoqchiman. Go‘yo u birdan qaltirab ketdi. Qalin ko‘katlar ostida o‘t va o‘rmon hidi kelardi.

Infinitiv gap – bir qismli sodda gap bo’lib, unda predikat infinitiv (noaniq shakldagi fe’l) bilan ifodalanadi. Bunday gaplarda predmet shaklini o‘zgartirmasdan turib biror so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi: Sukunat! Siz allaqachon ketishingiz kerak. Faqat o’z vaqtida bo’lish uchun!

Nominativ gap – bir qismli sodda gap bo’lib, unda predmet nominativ holatda ot bilan ifodalanadi va predikat bo’lmaydi (predikat nol shaklida “to be” fe’li bilan ifodalanadi): Summer morning. Havoda sukunat hukm surmoqda.

Agar taklifda taklifning barcha zarur a’zolari mavjud bo’lsa, u ko’rib chiqiladi to’liq. Tugallanmagan taklif shakliy zarur bosh yoki ikkinchi darajali a’zolar bo’lmagan, mazmuni kontekst yoki vaziyatdan aniq bo’lgan gap. Ikki qismli gaplar ham, bir bo‘lakli gaplar ham to‘liq yoki to‘liqsiz bo‘lishi mumkin. To`liqsiz gaplarda gapning ayrim a`zolari kontekst yoki vaziyatga ko`ra tushirib qo`yiladi: - Men seni juda sevardim. – Men ham seni. To`liqsiz gaplarda bir vaqtning o`zida ham predmet, ham predikat bo`lmasligi mumkin: Qayerda? Nima uchun?

Tugallanmagan gaplarning turlari:

Kontekst bo‘yicha to‘liqsiz – oldingi matnda atalgan gap a’zosi yo‘q: Haqiqat haqiqat bo‘lib qoladi, lekin mish-mishning o‘zi mish-mish.

Vaziyatga ko’ra to’liq bo’lmagan – bu vaziyatdan aniq ko’rinadigan atama nomlanmagan: men bu ko’kni kiyaman. Limon yoki murabbo istaysizmi?

§bir. Sintaksis mavzusi

Sintaksis- so‘z birikmasi va gapdagi so‘zlarning sintaktik bog‘lanishlarini, shuningdek, murakkab gaplar tarkibidagi sodda gaplarning bog‘lanishlarini o‘rganuvchi tilshunoslik fanidir. Shunga ko’ra, sintaksisning uchta birligi ajralib turadi. Har birining o’ziga xos xususiyati va o’ziga xos xususiyatlari bor.

Sintaksis tilning tuzilish darajasidir.

Gap va iboralar turli darajadagi birliklar ekanligini tushunish muhimdir. Nima uchun ular bitta lingvistik intizom – sintaksis bilan shug’ullanadilar? Chunki sintaksis uchun sintaktik munosabatlarga asoslangan so‘zlardan qanday qilib turli sintaktik konstruksiyalar yaratilganligi muhim ahamiyatga ega.
So‘zlar so‘z birikmalariga, so‘z birikmalari esa gapga birikadi. Gap so‘z birikmasidan yuqori darajadagi sintaktik qurilishdir. U turlicha tashkil etilgan: har bir gapning grammatik asosi bor. Sodda gaplar faqat bitta grammatik asosga ega. Agar gapda bir nechta grammatik asos bo’lsa, bu gap murakkab.

Pechka ustida yoting

Ibora

Emelya pechka ustida yotardi.

Oddiy gap, grammatik asos: Emelya yotdi

Emelya pechka ustida yotganda, chelaklar suv uchun daryoga ketishdi.

Grammatik asosga ega ikkita oddiy jumladan iborat murakkab jumla: Emelya yotdi va chelaklar pastga tushdi
. Sintaktik birliklar: so‘z birikmasi va gap.

2. O‘zbek tilida lisoniy sintaktik qolip va uning turlari: so‘z birikmasi qoliplari va gap qoliplari, ularning qurilish xususiyatlari.

Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma – gap vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha – fonetik, leksik, morfologik hodisa ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va morfologiyaning til grammatik qurilishidagi ishtiroki o‘ziga xos. Zero, har qanday sintaktik hodisada so‘z va morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatni belgilashda leksik va morfologik omilga tayaniladi.

Sintaksis (gr. Sintaxys – tuzish, qurish)ning asosi – gap haqidagi ta’limot. Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas.

Sintaksis, bir tomondan, so’zlarni va so’z shakllarini bog’lash qoidalarini, ikkinchi tomondan, ushbu qoidalar amalga oshiriladigan birlikni – sintaktik birliklarni o’rganadi. Ularning minimal tarkibiy qismlari so’z va so’zning shaklidir. Demak, sintaktik birliklar moddiy jihatdan yuqori morfologik birliklar bilan ifodalangan komponentlardan tashkil topgan. Bu sintaksisni morfologik darajadan yuqori turadigan til tizimining grammatik darajasi deb hisoblashga asos beradi.

Turli ilmiy tushunchalar sintaktik ob’ektlarning turli ro’yxatini o’z ichiga oladi. Zamonaviy rus tilshunosligida uchta sintaktik birlik haqidagi ta’limot keng tarqalgan: so’z birikmasi, sodda gap va murakkab gap. Sintaksis ob’ektlari ham, bir tomondan, so’z (leksema) va so’zning shakli bo’lib, lekin o’z-o’zidan emas va barcha xossalariga ko’ra emas, balki faqat so’zning boshqa shakllari va vazifalari bilan bog’lanish tomoniga ko’ra. Ular komponent sifatida kiritilgan sintaktik birliklarning bir qismi sifatida va boshqa tomondan – oddiy yoki murakkab gapdan kattaroq birliklar (ular ortiqcha frazeologik birliklar, murakkab sintaktik birliklar yoki matnlar deb ataladi); ular sintaksisda ham faqat ular tarkibiga kiruvchi sodda va murakkab gaplar o‘rtasidagi munosabatlar tomondan o‘rganiladi. Soʻz, soʻzning shakli, superfraza birligi barcha xossalari bilan sintaksisda namoyon boʻlmagani uchun bu obʼyektlar sintaktik birlik emas.

Sintaktik birliklar

Rus ilm-fanining uzoq yillik an’anasi ikkita asosiy sintaktik birlik – ibora va oddiy jumlani ajratishdir.

V.V.Vinogradov sodda gapning eng muhim grammatik xususiyatini nomladi va aniqladi. Ko’pgina rus tilshunoslariga ergashib, u jumlaning mazmuni doimo yangilanib turadigan, voqelik bilan, aloqa harakati bilan bog’liq ekanligiga e’tibor qaratdi: jumla, albatta, muloqotning u yoki bu modal va vaqtinchalik xususiyatlarini o’z ichiga oladi. Chorshanba: Mana quyosh – Quyosh bo’lganda edi! – Har doim quyosh bo’lsin! – grammatik tuzilish va leksik tarkibning deyarli to’liq o’ziga xosligi bilan bu jumlalar birinchisining mazmuni nutq momenti bilan bir vaqtda mavjud bo’lgan real fakt haqidagi xabar sifatida, ikkinchisi – tilak sifatida va uchinchisi – impuls sifatida.

Nutqda har bir gap modal-temporal ma’noga ega: ma’lum bir vaqtga bog’liq bo’lgan real fakt (bu nutq akti – “nutq momenti” bilan bog’liqligini bildiradi – vaqt uchun mos yozuvlar nuqtasi sifatida) yoki ma’lum bir tur. G’ayritabiiylik, xususan (bizning misollarimizda bo’lgani kabi) orzu yoki rag’batlantirish. Modal ma’nolar nutq akti bilan ham bog’lanadi, lekin “nutq momenti” orqali emas, balki so’zlovchining pozitsiyasi orqali: ular gap mazmunini voqelik bilan bog’lashda so’zlovchining pozitsiyasini aks ettiruvchi ma’noga ega ( bizning misolimizda istak, iroda yoki ma’ruzachi pozitsiyasining ob’ektivligini bildirish ). Vinogradov gapning grammatik mohiyatini aynan nutq akti bilan bogʻlangan, unga asoslanib, aks ettiruvchi grammatik maʼnolar majmuasida koʻrgan. Fan tarixida turli mazmun bilan to’ldirilgan, lekin har doim gap bilan bog’langan, qandaydir tarzda sintaktik birlik sifatida jumlaning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi atama.

Demak, ibora va gap o‘rtasidagi farqni predikativ bo‘lmagan va predikativ sintaktik birliklar orasidagi farq sifatida shakllantirish mumkin. Bu farq asosiy, asosiydir. Boshqa barcha farqlar yoki berilganlardan kelib chiqadi yoki universal emas. Demak, predikatning hosilasi ~ predikativ bo’lmagan xususiyat – bu gap va iboraning funktsiyalaridagi farqning xususiyati, ya’ni: gapning kommunikativ birligining vazifasi va iboraning bu vazifani bajara olmasligi. .

Gap va iborani ajratib turuvchi bir qancha muhim, lekin universal bo‘lmagan xususiyatlar ma’lum. Demak, gap bir komponentli bo’lishi mumkin: Olov !; Kun botmoqda; Chiqish; Sovuq; ibora kamida ikki komponentli. Biroq, bu o’ziga xos xususiyat universallikka ega emas va shuning uchun unga tayanib, barcha hollarda iborani gapdan ajratib bo’lmaydi. Ikki komponentli mutlaq majburiy bo`lgan gaplar bor, bu gapni predikativ birlik sifatida yasashning zaruriy sharti hisoblanadi: Men talabaman; Chekish sog’liq uchun zararli; Ob-havo yaxshi va hokazo.

Rus fani uchun an’anaviy bo’lgan sintaksis ob’ektlarini tushunish, ibora va oddiy jumla bilan bir qatorda, murakkab jumlaning maxsus sintaktik birlik sifatida qaralishi bilan tavsiflanadi.

Funktsional nuqtai nazardan, u oddiy jumla bilan juda ko’p umumiyliklarga ega (bu “jumla” so’zini o’z nomida saqlashga asos bo’ldi), lekin rasmiy tashkil etilishi nuqtai nazaridan, murakkab jumla predikativ birliklarning birikmasidir. Muayyan sintaktik aloqa. Uning qismlari shartli ravishda gapning asosiy tarkibiy belgisi – predikativlikka ega. Ko‘p hollarda bo‘laklar mustaqil gaplardan faqat sintaktik bog‘lanish ko‘rsatkichlari – bog‘lovchi va qo‘shma so‘zlarni o‘z ichiga olganligi bilan farqlanadi: Yomg‘irli tunning tumani siyraklashib, rangpar kun keldi (P.); Yana ikki yil quvg‘inlikda o‘tkazgan yerning o‘sha go‘shasini ziyorat qildim (P.); Ro‘mol ostidan bir zumda nigohi ro‘mol ostidan uzoqda porlab tursa, imkonsiz narsa ham mumkin, uzoq yo‘l oson bo‘ladi (Bl.).

Shunday qilib, sintaktik birliklarning ajralib turadigan belgilari: nutq vaziyati bilan bog’liqlikning yo’qligi, so’zlovchining bahosi – oldindan aytib bo’lmaydigan (so’z birikmasi); nutq vaziyati bilan o’zaro bog’liqlik, ma’ruzachining barcha ob’ektiv mazmunni bir vaqtning o’zida baholashi – monoprediktivlik (oddiy jumla); nutq vaziyati bilan korrelyatsiya, so’zlovchining ob’ektiv mazmunni qismlarga bo’lgan baholashi – polipredikativlik (murakkab gap). Bu xususiyatlar sintaktik birliklarning asosiy, konstitutsiyaviy belgilarini tashkil etadi, ularning rasmiy tashkil etilishi tamoyillarini belgilaydi va shuning uchun ham ular asosida ba’zi sintaktik birliklarni boshqalardan ajratib olish uchun etarli. Ammo sintaktik birliklarning ta’riflarini ularning har birini alohida ko’rib chiqish bilan aniqlashtirish, ishlab chiqish va to’ldirish mumkin.

Sintaktik birliklar – nutq va til birliklari

Sintaksis birliklari nutqning xilma-xilligi bilan ifodalanadi, ammo ular nafaqat nutq, balki til birliklaridir. Har bir aniq iboraning, oddiy yoki murakkab jumlaning orqasida ma’lum bir nutq emas, balki lingvistik mohiyat mavjud. Masalan, qayin chizadi iborasi Endi rassom qayin chizadi gapida qo`llangan bo`lib, ikki so`z shakli: chizmoq fe’lining hozirgi zamonning 3-shaxs birlik shakli (asosiy komponent) va qaratqich kelishigi birikmasi. Qayin otining (qaram komponent). Ammo shu munosabat bilan siz boshqa sintaktik tuzilishni ko’rishingiz mumkin. Uning ta’rifi paradigmatik jihatda (ya’ni, assotsiatsiya bo’yicha) tahlil asosida aniq nutq materialini umumlashtirishni nazarda tutadi va bizni nutqdan tilga olib boradi. Tahlil ikki bosqichni o’z ichiga oladi.
Shunday qilib, rus ilmiy an’analarining umumiy yo’nalishi va ko’pgina zamonaviy sintaktik nazariyalarda, birinchi navbatda V.V.Vinogradov kontseptsiyasida taqdim etilgan g’oyalarga muvofiq, biz sintaksisni ibora, sodda gap va murakkab jumla haqidagi ta’limot deb belgilaymiz.

Joylashuv Komponentlari so’z va so’z shakli yoki sintaktik bog’lanish orqali bog’langan so’zlarning bir nechta shakllari bo’lgan prodikativ bo’lmagan sintaktik birlikdir.

Oddiy jumla Bir necha sintaktik bogʻlangan soʻz shakllari yoki bir soʻz shaklidan tashkil topgan predikativ sintaktik birlik.

Qiyin jumla Sintaktik birlik bo’lib, uning tarkibiy qismlari sintaktik bog’lanish orqali bog’langan predikativ birliklardir.

Sintaktik birliklar orasidagi farqlar sof grammatikdir; moddiy mazmuni jihatidan so‘z birikmasi, sodda gap va murakkab gap mos kelishi mumkin. Bunday tasodifning sharti leksik tarkibning o’ziga xosligi (leksik ahamiyatga ega morfemalar). Chorshanba: kechki buvi ertak aytib beradi (ibora) – Kechqurun buvi ertak aytib berdi (oddiy gap).- Kechqurun buvi ertak aytib berdi (murakkab gap). Uch xil sintaktik birliklar bir hodisaga nom beradi va ular orasidagi grammatik farqlar bilan belgilanadigan ma’no elementlari bilangina farqlanadi. So‘z iborasi bashoratli bo‘lmagan birlik bo‘lib, nutq vaziyati va so‘zlovchining baholovchi pozitsiyasi bilan bog‘liq bo‘lmagan hodisani ifodalaydi. Predikativ birlik bo’lgan sodda gapda chaqirilgan hodisa nutq holati bilan bog’lanadi; bundan tashqari, bu nisbat shundayki, bir vaqtning o’zida sodir bo’lgan voqea, hamma narsa so’zlovchi tomonidan o’tmishning haqiqiy haqiqati sifatida baholanadi. [Qarang. Bir xil ma’no, lekin gaplardagi so’zlovchilarga hodisaning boshqacha modal bahosi va temporal xususiyatlari: Kechqurun buvi ertak aytib bersin (motivatsiya, kelajakning vaqt rejasi); Kechqurun buvim ertaklarni aytib bersa (istaganlik, kelajakning vaqt rejasi).] Murakkab gapda, har bir qismi predikativ bo’lgan, voqea haqidagi xabarning ikkala komponenti ham qismlarida joylashgan. Murakkab jumla, nutq vaziyati bilan bog’langan: oqshom va buvimning ertaklarini hikoya qilish ko’rsatkichi. Shu bilan birga, so’zlovchining voqeaning ushbu tarkibiy qismlariga bergan bahosi bizning misolimizda bo’lgani kabi bir xil bo’lmasligi ham mumkin, bu erda ikkala qismda ham voqea haqiqatining ma’nosi va o’tmishning vaqtinchalik rejasi mavjud. Chorshanba: Kech kirganda buvim ertak aytib bersa edi; Kechqurun kelganda buvim ertak aytib bersin – orzu va rag’batlantirishning modal bahosi faqat ertaklarni aytib berishga taalluqlidir va oqshomning boshlanishi haqiqiy fakt sifatida baholanadi.