3-Ma’ruza. Kartografik proyeksiyalar haqida tushuncha

---

3-Ma’ruza. Kartografik proyeksiyalar haqida tushuncha. 
Kartografik proyeksiyalarning xatoliklari xususiyati bo‘yicha 
klassifikatsiyasi (tasnifi) 
Kartaning matematik asosi — uning matematik elementlari maj- muidan tarkib 
topib, ular tasvirlanayotgan yuza va karta o'rtasidagi matematik aloqani 
belgilaydilar. Proyeksiya, masshtab, geodezik asos, shuningdek komponovka va 
razgrafka sistemasi kartaning matematik asos elementlari bo‘lib hisoblanadi. 
Yuqoridagi elementlar Yer yuzasini tekislikda (qog‘ozda) tasvirlashda karkas 
(qobirg'a) vazifasini bajara- dilar. Boshqacha aytsak, kartaning matematik asos 
elementlari — Yer yuzasini tekislikda ma’lum matematik qonun va qoida asosida 
to‘g‘ri va aniq tasvirlash imkonini beradi. Masshtab kartografik modelni (ya’ni 
kartani) fazoviy chegaralarini aniqlaydi. Kartada o‘ichash mum- kin bo‘lgan aniqlik, 
karta mazmunining mukammalliligi, binobarin kartografik tasvirning aniqligi 
bevosita uning masshtabiga bog‘liq bo'ladi, Karta masshtabining yirik yoki 
maydaligi uning maqsadiga qarab belgilanadi. 
Ellipsoid yoki shar yuzasini tekislikda matematik yo‘l bilan to‘g‘ri aks ettirishga 
kartografik proyeksiya deyiladi. Karta tuzishda dastlab meridian va parallel 
chiziqlari chiziladi va ular bir-biri bilan kesishib kartografik to‘r hosil qiladi. 
So‘ngra bu to'rga planli asos (tayanch) punktlari tushiriladi. 
Shundan keyin u boshqa geografik obyektlar bilan to‘ldiriladi, Har bir alohida 
olingan kartaning kartografik to‘ri shu kartaning oldiga qo‘ygan maqsadi va 
vazifasidan kelib chiqqan holda ma’lum bir proyeksiyada chiziladi. Kartografik to‘r 
chizilganda tasvirlanishi kerak bo‘lgan hudud dastlab tuzilayotgan karta 
masshtabidagi globus yuzasiga (sirtiga) tushirilgan deb faraz qilinadi. 
Globus — Yer sharining kichraytirilgan modeli bo‘lib, 
Yeming tashqi qiyofasini hamda uning yirik qismlari 
(quruqliklar, okeanlar, ularning bo'laklari) nisbatini eng 
to‘g‘ri va ko‘rgazmali qilib tasvirlaydi. Globus dunyo 
okeani va materiklar qiyofasi hamda ularning bir-
biriga 
nisbatan qanday joylashganligi to‘g‘risida aniq tasawur 
beradi. Globus yuzasining hamma qismida masshtab bir xil, 
ya’ni o‘zgarmas bo‘ladi (2.1- va 2.2- rasmlar). 2.2-rasmda 
tasvirlangan globus Toshkent davlat universiteti (hozirgi 
O‘z- bekiston Milliy Universiteti) buyurtmasiga binoan 
1979—1984-yillarda 
Perm 
davlat 
universiteti 
laboratoriyasida yasalgan bo‘- lib, uning diametri 196 sm, 
og‘irligi esa 490 kg. Globusning yuzasi 13 m2 yaqin.