3-ma’ruza. Kompleks birikmalarning izomeriyasi Reja: Tuzilish izomeriyasi

3-ma’ruza. Kompleks birikmalarning izomeriyasi
Reja:
1. Tuzilish izomeriyasi
a) koordinatsion,
b) ionlanish,
c) gidrat,
d) konformatsion,
e) transformatsion,
f) formal,
g) o`rinbosar,
h) elektron,
i) holat.
2. Fazoviy izomeriya
a) sis-trans izomeriya
b) optik izomeriya

Organik birikmalarda ishlatiladigan izomeriya so’zi (isos-teng, meros-qism) koordinatsion birikmalr uchun ham juda keng qo’llaniladi.

Koordinatsion birikmalar izomeriyasini 2 ta katta guruhga ajratish mumkin:
1. Tuzilish izomeriyasi (koordinatsion, ionlanish, gidrat, konformatsion, transformatsion, formal, o’rinbosar, elektron, holat izomeriyalari).
2. Fazoviy (stereo) izomeriya (sis-trans va optik izomeriyalar).


Tuzilish izomeriyasi
Koordinatsion izomeriya
[Cr(NH₃)₆][Co(C₂O₄)₃] – geksaamminxrom(III)-trioksalatokobalt(III) –
och yashil rangli yaproqchalar
[Co(NH₃)₆][Cr(C₂O₄)₃] – yashil rangli ignasimon kristallar
[Cu(NH₃)₄][PtCl₄] – binafsha rangli
[Pt(NH₃)₄][CuCl₄] – ko’k rangli
Bir xil tarkibli kompleks birikmalar ligandlar bilan har xil kombinatsiyada bog’lanadi:
[Pt(NH₃)₄][PtCl₄] ↔ [Pt(NH₃)₃Cl][Pt(NH₃)Cl₃]
Markaziy ion 2 xil oksidlanish darajasiga ega bo’lib, turli kompleks birikma izomerlarini hosil qiladi.
[PtPy₄]²⁺[PtCl₆]^2 va [PtPy₄Cl₂]²⁺[PtCl₄]^2
Koordinatsion izomeriya xillarini dastlab o’rgana boshlagan A. Verner kaliytetraxloroplatinat(II) bilan kaliy atsetilatsetonatining o’zaro ta’siri natijasida uch xil kompleks birikmalarni ajratib oldi:
K[PtCl₂acac] – zarg’aldoq tuz; K[PtCl(acac)₂] – och-sariq tuz va suvda erimaydigan [Pt(acac)₂] tuzi.
Ularning tuzilishini 1959 yilda bu sintezni yangi metodika bo’yicha takrorlagan A.A. Grinberg A. Verner xulosalarining to’g’riligini elektr o’tkazuvchanligini o’lchash bilan isbotladi. Bu birikmalarning tuzilishi quyidagicha deb e’tirof etildi:
K[PtCl₂acac] K[PtCl(acac)₂] [Pt(acac)₂]
Ammo K[PtCl(acac)₂] kompleks birikmasining tuzilishi 1962 yilda monokristall olinib RSA yordamida uzil-kesil isbotlandi. Undagi ikkinchi atsetiatseton (acac) ion holda emas, balki -uglerod atomi bilan bog’langani isbotlandi:

Xuddi shunday kompleks birikmalar Pt(IV) va oltingugurt uchun olingan:
[(CH₃)₃Pt(acac)Dipy]; S[CH₃ – C(OH) = CH – C(O) – CH₃]
Bu bilan atsetilatsetonning izomer hosil qilishi chegaralanmaydi, yana uch xil izomer hollarda kompleks birikma hosil qilishini kuzataylik:
– selenli kompleks birikmasida -uglerod atomi ko’prik ligand vazifasini o’taydi;

• 
  tellurli birikmada metil guruhlari donor vazifasini o’taydi;
  
• 
  Pt(IV) ioni bilan dimer kompleks birikma hosil qiladi:
  

[(CH₃)₃Pt(Racac)₂] dimer hosil qiladi va bu molekulada atsetilatseton uch dentatli ligand vazifasini bajaradi:

Bu kompleks birikmadagi Pt – C_ bog’i (2,39 Å) K[PtCl(acac)₂] birikmasining Pt – C_ bog’iga nisbatan (2,106 Å) ancha zaif va uzoqlashgan.
Bu ishlardan ko’rinadiki, markaziy atomning tabiatiga ko’ra ayni bir ligand turli xildagi koordinatsion bog’lar hosil qilishi mumkin. Masalan, [Cu(acac)₂] – monomer, [Ni(acac)₂]₃ – trimer, [Co(acac)₂]₄ – tetramer holatida bo’ladi.
Koordinatsion izomeriya molekulasida ikkita kompleks hosil qiluvchi ion tutgan birikmalarda bo’lishi ko’p hollarda qayd qilingan.