3-mavzu. Antropologiyaning yo‘nalishlari

---

3-mavzu. Antropologiyaning yo‘nalishlari 
Reja: 
1. Evolyusionizm va diffutsionizm nazariyalarning antropologiyadagi tutgan 
o‘rni
2. Funksionalizm antropologiyadagi universial yo‘nalish sifatida
3. “Shaxs va madaniyat” maktabi yo‘nalishi
4. Strukturalizm yangi yo‘nalish sifatida
Tayanch tushunchalar 
Evolyusionizm, diffutsionizm, funksionalizm, shaxs va madaniyat, strukturalizm 
Bu bo‘limni asosini nazariyalarni mazmunini tushinish deb tushunsak o‘rinli 
bo‘ladi. Nazariya-faktlarni hususiyatini tabiiy yoki ijtimoiy xodisa bilan 
bog‘langanlik qonuniyatlarini aniqlashtiruvchi o‘zaro bog‘liq gipotezalar 
yig‘indisidir. SHuni ham ta’kidlash lozimki , davr talabi bilan “ustuvor” va 
“tafakkur maktabi” bo‘lgan xulosalarni qabul qilish lozim.
Quyida biz antropologiyaga oid nazariyalarning yuzaga kelishi, ularni 
tushunish va tushuntishlardagi yutuq va kamchiliklarini qisqacha muhokama 
qilamiz.
Evolyusionizm 
Bu nazariya madaniy va sotsiomadaniy evolyusiya nazariyasi ham deb ataladi.
Evolyusionizm atropologiyani tushunish borasida XIX asrning oxirgi choragi 
davomida asosiy tushuncha deb yuritilgan. Bir qancha olimlar isbotlashlaricha 
antropologiyaning fan sifatida rivojlanishi evolyusion nazariyani ishlab chiqilishi 
bilan bog‘liq bo‘lgan .
XIX asrda antropologiyada rivojlangan bu nazariyaning “ibtidosi yo‘q 
evolyusiya” g‘oyasini ishlab chiqqan ikki buyuk vakili E. Teylor va G. Morgan 
bo‘lgan. “Ibtidosi yo‘q evolyusiya” jamiyatni rivojlanishi va sivilizatsiyasini 
murakkabligi tadqiq qiluvchi yo‘nalishdir. Bu nazariya jamiyatni bir yoki boshqa 
evolyusiya va rivojlanishi bosqichlarini tadqiq eta olishi bilan ahamiyatli bo‘lgan.

---

CH. Darvinning evolyusiyasi rivojlanishi Gerbert Spenser, Genri Morgan, 
Djordj Freyzer kabi olimlarning ilmiy xulosalarini shakllanishiga yordam bergan.
Sotsiomadaniy evolyusiyaning umum qabul qilgan mazmuni shundan iboratki 
– insoniyat jamiyatning sivilizatsiyasi va o‘zgarish jarayoni bilan bir qatorda 
ularning umumiy madaniy axborotlar zahirasi ham o‘zgarib boradi.
Evolyusionizmning asosiy g‘oyasi insoniyat tarixida va sotsiomadaniy 
tizmlarida oddiylikdan murakkablikga qadar taraqqiy topgan “ibtidosi yo‘q” 
yo‘nalishdan iboratdir. Evolyusionizm nazariyasida madaniyat vaqt o‘tishi bilan 
rivojlanadi deb yondashadi. Bu nazariyaning asosiy dastagi shundan iboratki, 
madaniyatning yuzaga kelishi yuksalishi huddi biologik jarayonlar kabi yuz beradi 
deb hisoblashidadir. Insoniyat jamiyatining qadim zamonlardan hozirga qadar 
oddiylikdan murakkiblika qadar rivojlanishini texnologiyasi bilan bog‘laydilar.
Bu nazariya “ibtidoiy jamiyatlarning” yangi sotsial va madaniy shakllariga 
moslashishini atrof-muhit sharoitlarning o‘zgarishi bilan yashab qolishga bo‘lgan 
kurashning yuzaga kelishi bilan o‘zaro bog‘laydilar. XIX asrda evolyusion nazariya 
g‘arb jamiyatlarini boshqa jamiyatlardan keyin yuzaga kelgan deb ta’kidlagani 
uchun etnotsentrizmlar tamonidan tanqidga uchraydi. Bu o‘sha payt siyosatida 
yo‘lga qo‘yilgan koloniyal jarayonlar va irqchilik g‘oyalari bilan bog‘liqdir. 
Ularning qarashlari ziddiyatli va ko‘plab isbotlarni talab qilgan.
1