4-mavzu: tog‘ jinslari va minerallar. Reja

---

4-MAVZU: TOG‘ JINSLARI VA MINERALLAR. 
 
REJA: 
1. Tog‘ jinslari to‘g‘risida tushuncha.
2. Ularning turlari (cho‘kindi, magmatik, metamorfik), genezisi, 
tarkibi, strukturasi va boshqa xususiyatlari. 
3. Minerallarning kimyoviy sinflari: sof elementlar, sulfidlar, galoidlar, 
oksid va gidroksidlar, organik birikmalar va h.k.
Petrografiya fani geologiyaning bir tarmog‘i bo‘lib tog‘ jinslarini o‘rganadi. 
Lotincha “petros”- qoya “grafos” – chizaman o‘rganaman maononi beradi. 
Tog‘ jinslari yer qobig‘ini tashkil etadi. Petrografiya fani tog‘ jinslarining 
hosil bo‘lish sharoitlarini, strukturasi, teksturalarini va ulardan xalk xo‘jaligida 
foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi. Petrografiya fanini rivojlanishida ko‘pgina geolog 
– olimlari xizmat kilganlar. Masalan : Ye.S. Fyodorov, N.M. Straxov, A.N. 
Zavaritsskiy, F.Yu. Levinson – Lessing, D.S. Korjinskiy, X.M. Abdullaev, I.X. 
Xamrabaev, E.M. Isamuxamedov, V.I. Popov va boshkalar. 
Tog‘ jinslari mineralogik tarkibiga qo‘ra sodda va murakkab bo‘lishi 
mumkun. Sodda tog‘ jinslariga marmar tosh (tarkibida asosan kalpsit uchraydi), 
Kvarsit (asosan kvars uchraydi )larni ko‘rsatish mumkun. Murakkab tog‘ jinslariga 
granitni (tarkibida bir necha mineral uchraydi - dalashpati, kvars, muskovit, biotit
va x) misol ko‘rsatish mumkun. Tog‘ jinslarini aniqlash belgilari. Tog‘ 
jinslarining asosiy xususiyatlaridan ichki tuzilishi (strukturasi), tashki ko‘rinishi 
(tekstura)laridir. Strukturasi bo‘yicha har hil donavor minerallardan tashkil topadi. 
Sementlanmagan uvoq tog‘ jinslar; bu tuzilishga ega bo‘lgan tog‘ 
jinslarining donalarini, uning katta kichikligidan katoiy nazar, aloxida ajratib olish 
mumkun. Masalan: gil, loyqa, qum, shag‘al va xarsang toshlar, konglomeratta, 
brekchiylar. 

---

Tog‘ jinslarining mustaxkamligi ularni tashkil etgan minerallarning 
qattiqligiga bog‘liqdir. Ularning rangi ham o‘sha tog‘ jinslarini tarkibidagi 
ko‘pchilikni tashkil etuvchi asosiy minerallarning rangiga boglik. Oddiy ko‘z bilan 
tog‘ jinslarini mikroskopik aniklashda ularning ranglarini tabiyatda uchraydigan 
ranglarga solishtirib aytish mumkin. Masalan: limon-sariq, qordek-oq va x. Shunga 
ko‘ra tog‘ jinslari oq, kulrang, sargich, qizgich, ko‘k, yashil, qora, tim-qora, qip-
qizil kabi ranglarga ega bo‘ladilar. 
Tog‘ jinslarini bir-biridan farklash uchun ularni yana bir xususiyati 
teksturasidan foydalaniladi. Tog‘ jinslarini tashkil etgan minerallarining 
donachalarini joylanishi tashqi ko‘rinishi va bir-biriga bo‘lgan munosabatiga 
tekstura deyiladi. Teksturalar quydagicha ko‘rinishlarda bo‘ladi: 
A) tartibsiz yaxlit tekstura – tog‘ jinsini tashkil etgan minerallarning 
donachalari katta kichik bo‘lib, aralash joylashgan bo‘ladi. Masalan: qum tosh, 
diorit.
B) varaksimon – minerallar bir biri bilan yupqa katlamchalar bilan 
almashinib turadi. Xarbir varakasini / katlamchasini / ajratish mumkun. 
V) to‘lqinsimon – bunda qatlamlar yuzasi to‘lqinlarga o‘xshab ketadi.
Cho‘kindi tog‘ jinslarida ko‘pincha gorizontalp qatlamlanish teksturasi hosil 
bo‘ladi. Bu esa o‘sha tog‘ jinsi dengiz ostida asta–sekinlik bilan yoyilishi 
yotqizilishidan darak beradi.
Tog‘ jinslarining tasnifi hosil bo‘lish sharoitlariga asoslangan. Ushbu 
tasnifga muvofiq tog‘ jinslarining quyidagi turlari ajratiladi:
- magmaning sovishida hosil bo‘luvchi - magmatik;
- magmatik va metamorfik jinslarning mexanik nurashi va eritmalardan 
moddalarning cho‘kishi natijasida hosil bo‘luvchi - cho‘kindi; 
- cho‘kindi va magmatik jinslarning uzoq vaqt davomida yuqori bosim, 
harorat va minerallashgan suv ta’sirida kechgan tabiiy-kimyoviy jarayonlar tufayli 
hosil bo‘luvchi – metamorfik. 

---

Magmatik jinslar magmaning sovishi natijasida hosil bo‘ladi. Magmaning 
sovishida qattiq mineral komponentlar ketma-ket kristallanadi. Bunda bosim, 
harorat va undagi mineralizatorlar - suv bug‘lari, karbonat angidrit va b. juda katta 
ahamiyatga ega. Magmatik jinslar hosil bo‘lish sharoitlariga bog‘liq holda chuqur 
(intruziv), otqindi (effuziv) va yarimuchuqur (gipabissal) turlarga bo‘linadi. 
Intruziv jinslar katta chuqurliklarda magmaning yuqori harorat va bosim 
sharoitlarida sekin sovishi va birtekis qotishidan hosil bo‘ladi. Bu jarayonlar tog‘ 
jinslarida to‘liq kristalli struktura, massiv tekstura shakllanishi va unda mineral 
komponentlarning birtekis tarqalishi bilan yakunlanadi.
Otqindi jinslar yer yuzasida past harorat va atmosfera ta’siri sharoitlarida 
lavadan issiqlik va gazsimon moddalarning tez ajralib chiqishi tufayli vujudga 
keladi hamda qotganidan so‘ng ularda ko‘plab g‘ovakliklar saqlanib qoladi. 
Shuning uchun ular amorf shisha ko‘p bo‘lgan chala kristalli struktura, har xil 
tekstura hamda turli tarkib va strukturaga ega bo‘lgan uchastkalarning almashinib 
turishi bilan farq qiladi. 
Subvulkan jinslari yer yuzasiga yaqin chuqurlikda harorat pasayib borish 
rejimida hosil bo‘ladi. Shu tufayli magmadan muayyan bir mineralning turli 
o‘lchamdagi kristallari vujudga keladi. Bunday jinslar aralash donali strukturasi 
bilan xarakterlanadi va porfirsimon jinslar deb ataladi.
Magmatik jinslarning tafsiliy tasnifi moddiy tarkibini o‘rganishga 
asoslangan. Magmatik tog‘ jinslarining moddiy tarkibi ulardagi kimyoviy 
elementlarning (oksidlarining) va jins hosil qiluvchi minerallarning foyiz 
miqdorini hisoblash orqali aniqlanadi. 
Tog‘ jinslarining kimyoviy va mineral tarkiblari o‘zaro bog‘liq, ammo bu 
bog‘liqlik murakkab, shuning uchun ham tog‘ jinslarining kimyoviy tarkibini qayta 
hisoblash orqali uning mineral tarkibini, mineral tarkibi orqali esa kimyoviy 
tarkibini aniqlab bo‘lmaydi. Vulkan shishasidan iborat bo‘lgan jinslarning moddiy 
tarkibini faqat kimyoviy yo‘l bilan aniqlash mumkin.