4-mavzu: tog‘ jinslari va minerallar. Reja

2-jadval.
Moos qattiqlik shkalasi minerallari 
1 
Talk - Mg
3
[Si
4
O
10
](OH)
2
. U 
eng yumshoq minerallardan biri 
hisoblanadi. 
Rangi 
- 
oq, 
sariqsimon, 
yashilsimon, 
kulrang, 
moviy-yashilsimon. 
Ushlaganda 
yog‘simon 
tuyuladi. 
2 
Gips - CaS0
4
2N
2
0. Tirnoq 
bilan 
tirnaganda 
mineral 
yuzasida iz qoladi (tirnoqning 
qattiqligi 2-2,5). Rangi oq, 
kulrang, 
jigarrang, 
pushti. 
Shoyisimon 
turi 
selenit 
deyiladi. 
3 
Kalsit- SaS0
3
. Kalsitni pichoq 
uchi bilan tirnaganda unda 
tirnash izi qoladi. Rangi oq va 
sariqsimon-oq, 
Shaffof 
turi 
island shpati deyiladi. 
4 
Flyuorit - CaF
2
. Mis tanga 
kalsitni 
tirnaydi, 
ammo 
flyuoritni tirnamaydi. Rangi 
sariq, yashil, ko‘k, pushti, 
binafsha, 
jigarrang 
va 
binafshasimon-qoragacha 

---

o‘zgarishi mumkin. 
5 
Apatit - Ca
5
(PO
4
)
3
(OH,F,Cl). 
Odam va ba’zi hayvonlarning 
tishlari apatitning mikroskopik 
kristal-laridan tarkib topgan. 
Rangsiz, 
oq, 
zumradsimon 
yashil, ko‘k, qo‘ng‘ir, binafsha. 
6 
Dala shpati - K[AlSi
3
0
8
]. 
Shisha va po‘latdan qattiq. 
Shishaning qattiqligi taxminan 
5,5. 
Ortoklaz, 
mikroklin, 
plagioklazlar singari minerallari 
keng tarqalgan.. 
7 
Kvars - Si0
2 
U shishada va 
po‘lat pichoqda aniq tirnash 
izini 
qoldiradi. 
Kvarsning 
xillari: tog‘ billuri, ametist, 
rauxtopaz, 
morion, 
sitrin, 
avantyurin va b 
8 
Topaz 
- 
Al
2
[SiO
4
][F,OH]
2
. 
Uning kristalli kvarsda tirnash 
izi qoldiradi. Ko‘p qismi och 
sariq, sariq, somonsimon-sariq, 
moviysimon, binafsha, yashil, 
pushti, kam hollarda qizil 
rangli.

---

9 
Korund - A1
2
0
3
. Uning yuqori 
qattiqligi 
abraziv 
material 
sifatida foydalanishga imkon 
beradi. 
Qimmatbaho 
xillari 
rubin - qizil rangli, sapfir - 
ko‘k rangli.
10 
Olmos - S. U barcha ma’lum 
bo‘lgan minerallarning eng 
qattig‘i hisoblanadi. Olmos 
kovalent 
bog‘lanishga 
ega 
bo‘lgan uglerod atomlaridan 
tuzilgan va uch o‘lchamli 
struktura hosil qiladi. 
Minerallarning boshqa xossalari. Ba’zi minerallar uchun alohida, faqat 
ulargagina xos bo‘lgan xossalarga - magnitligi, mazasi, hidi, radioaktivligi, xlorid 
kislota bilan reaksiyaga kirishi va boshqa belgilarga ega. Barcha minerallar ham 
alohida xossalarga egamas, ammo ularning bo‘lishi diagnostika vazifalarini 
yechishni osonlashtiradi. 
Minerallarning magnitligi. Magnitlikni aniqlash uchun kuchli, yaxshisi 
magnitning taqasimon shakllari kerak bo‘ladi. Mineralning magnitligi uning 
kukuni bo‘yicha aniqlanadi. 
Minerallarning mazasi. Sho‘r maza galitga (osh tuzi), achchiq-sho‘r esa 
silvinga xos. Bundan tashqari bu minerallar suvda oson eriydi va gigroskopiklik - 
suv yutish xususiyatiga ega bo‘ladi. 
Minerallarning hidi. Oltingugurt, ayniqsa agar uning ikki namunasi bir-
biriga urilsa o‘ziga xos hid chiqaradi. Arsenopirit ajratmalari ishqalanganda 
sarimsoq piyoz hidini taratadi. 
Nurning ikkilanib sinishi. Nurning ikkilanib sinishi - bu anizotrop kristallar 
orqali nur o‘tganda yorug‘lik nurining ikkiga ajralishidir. Bu xossalar bir qator 

---

minerallarga xos, ayniqsa u island shpati deb nomlanuvchi kalsitning shaffof turida 
yaqqol ifodalangan. Agar island shpati orqali qog‘ozdagi matn satri qaralsa, uning 
ikkita tasviri yuzaga keladi. Bunda barcha xarflar ikkiga ajralgandek bo‘lib 
tuyuladi.
Xlorid kislota bilan reaksiya. Karbonatlar sinfidagi ba’zi minerallar xlorid 
kislota bilan reaksiyaga kirishib, karbonat angidrit gazini ajratib chiqaradi.
Minerallarning irizatsiyasi. Ba’zi minerallarning, masalan, labradorning 
yuzasida yoritish sharoitlariga bog‘liq holda turli kamalakdagidek ranglar hosil 
bo‘lishi mumkin.Minerallarning bunday xossalari irizatsiya (yunoncha iridos - 
kamalak) nomini olgan. U paraellel mo‘ljallangan mikroskopik plastinkalar yoki 
darzliklar orqali nur o‘tishida yorug‘lik to‘lqinlarining interferensiyasi bilan 
bog‘liq. 
Tayanch atama va iboralarga izoh bering 
Singoniya, mineral, kristall, amorf, morfologiya, kristall panjara, mo‘rtlik. 
magmatik hosilalar, intruziv jinslar, effuziv jinslar, subvulkanik jinslar, 
granit, granodiorit, sienit, gabbro, peridotit, ishqorli jinslar, riolit, datsit, 
andezit, bazalt, diabaz, vulkanoklast jinslar.