7-mavzu: ichki sekretsiya bezlarining yosh xususiyatlari reja

7-MAVZU: ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING YOSH XUSUSIYATLARI
Reja:

1. 
   Ichki sekretsiya bezlari haqida tushuncha.
   
2. 
   Ichki sekretsiya bezlarining organizm faoliyatini boshqarishdagi
   funksional ahamiyati.
   
3. 
   Miya bezlari (epifiz va gipfiz) va uning funksiyasi.
   

Tayanch tushunchalar: epifiz, gipofiz, qalqonsimon bez, me’da osti bezi, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar, gormon, sekretsiya, endokrin bezlar, bazed, miksidema, insulin, tiroksin, glyukogen, kortikosteroid.

Evolyusiya jarayonida, shunday o‘ziga xos organlar tizimi hosil bo‘ldiki, bu tizim murakkab kimyoviy moddalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib xatto hayot jarayonlarini ham boshqara oladi. Bu ichki sekretsiya bezlaridir.

Ichki sekretsiya bezlarining chiqarish yo‘llari bo‘lmaydi, shuning uchun ular endokrit bezlar deb ataladi. Bu so‘z grekcha endon - ichki va krino ajratish, chiqarish so‘zlaridan olingan.
Ichki sekretsiya haqidagi tushuncha birinchi marta fiziologiyaga Klod Bernar tomonidan kiritilgan. Klod Bernar 1855 yilda maxsus tekshiruv o‘tkazib, jigarning ovqat hazm organlariga ut suyuqligi chiqarib berishni va qonga glikogen chiqarishi aniqlangan.
Shunday qilib, organizm tashqi sekretsiyadan boshqa ichki sekretsiya jarayonlari ham borligini isbot etgan va o‘z sekretlarini organizm ichiga chiqarib beradigan bezlarni ichki sekretsiya bezlari deyiladi.
Ichki sekretsiya bezlaridan ajralib chiqadigan gormonlar faoliyati fanda yaxshi o‘rganilgan bo‘lib, ular sanoatda sintez yo‘li bilan ham ajratib olinadi. Tabiiy yo‘l bilan va sintez yo‘li bilan ajratib olingan gormonlardan dori tayyorlash sanoatida hayvonlar va insonlar salomatligini saqlash uchun turli xil dori-darmonlar ishlab chiqariladi.
Epifiz bezi - og‘irligi 0,2-0,3 gr. bo‘lib garmoni melatonin bolalar 6-7 yoshga borganda atrafiyaga uchraydi, agarda bolalarda kasallik tufayli yoki boshqa sababga ko‘ra emirilsa, belattarda - muddatdan oldin jinsiy etilish boshlanadi.
Gipofiz bezi - og‘irligi 0,5-0,7gr. kelib, 3 bo‘lakdan iborat bo‘ladi. Oldingi, orqa va oraliq bo‘lakdan iborat. Bu bez boshqa ichki sekretsiya bezlaridan ichki sekretor ta’sirining xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
Gipofiz bezining massasi, o‘sib rivojlanib kelayotgan organizmning 2 davrida to‘g‘ri keladi. Gippofiz bezining oldingi bo‘lagining somototrop gormoni bola organizmining o‘sishiga ta’sir etadi. Gippofiz bezining shu gormon funksiyasi susayib qolsa, bolaning bo‘yi o‘smay qoladi. Gippofiz bezi oldingi bo‘lagi funksiyasi bolaning yoshligidan susaysa gippofizar pakanalik kasalligiga olib kelsa, bu bez funksiyasining kuchayishi esa, bola bo‘yining meyordan ortiq o‘sib ketishiga, gigantizm kasalligiga olib keladi.
O‘sish gormonidan tashqari gippofiz bezining oldingi bo‘lagidan, jinsiy bezlariga ta’sir ko‘rsatadigan gonodotrop gormonlarri shu bilan birga qalqonsimon bez va buyrak usti bezlariga ta’sir etuvchi gormonlar ajraladi.
Qalqonsimon bez bo‘yinda, xiqildoq oldi tomonida joylashgan bo‘lib, 3 bo‘lakdan iborat bo‘ladi, ya’ni 2 yon va 1 o‘rta bo‘lak - bo‘yinchadan tashkil topgan. Bu bezdan qon va limfa tomirlarining qalin turi o‘tadi, sho‘nga ko‘ra u qon bilan yaxshi ta’minlanadi. 1 minutda 100 gr. bez to‘qimasi orqali 560 ml. qon o‘tadi. Qalqonsimon bez follikulalardan tashkil topgan. Bu falliqo‘la (pufakchalar) alohida qalqon modda bilan to‘la turadi. Ana shu modda tarkibiga yod kiradigan qalqonsimon bez gormonlari tiroksin bo‘ladi.
Qalqonsimon orqa bezlari. Qalqonsimon orqa bezlari (glandula parathyroidea) odatda to’rtta (ikkita yuqorigi va ikkita pastki) bo’lib, qalqonsimon bez bo’laklari orqa yuzasida joylashgan yumaloq yoki cho’zinchoq tanachalardan iborat. Bu bezlar qalqonsimon bezdan rangi bilan (bolada och pushti rang, kattalarda sarg’imtir jigar rang) ajralib turadi. U tashqi tomondan fibroz kapsula bilan o’ralgan bo’lib, undan bez ichiga qatlamlar kiradi. Qalqonsimon orqa bezlarini har birini uzunligi 4-8 mm, kengligi 3-4 mm, qalinligi 2-3 mm, umumiy og’irligi 0,13-0,36 g. Qalqonsimon orqa bezlari paratgormon ishlab chiqaradi. Bu gormon suyak to’qimani parchalanishi va kaltsiyni qonga chiqishini ta’minlaydi. Paratgormon ikki qismdan iborat bo’lib: birinchi qismi fosforni buyrak orqali ajralib chiqishini, ikkinchi qismi kaltsiyni to’qimalarda to’planishini boshqaradi. Shuning uchun bu gormon ko’p ishlab chiqarilsa qonda qaltsiyni miqdori oshadi. Shu bilan birgalikda qonda fosforni miqdori kamayadi. Paratgormon kaltsitonin va vitamin D bilan birgalikda organizmdagi kaltsiy almashinuvini ta’minlaydi¹.
Me’da osti bezi - aralash bezlar jumlasiga kiradi. Ovqat hazm qilish jarayonida qatnashuvchi fermentlarni shira shaklida o‘nikkibarmoqli ichakka ajratsa, shu bilan birga bu bezda garmon ishlab chiqaruvchi maxsus hujayra tuzilmalari bo‘ladi. Bu tuzilmalar insulin deb nomlanuvchi garmonlarni qon tomirlarga ajratadi.
Insulin garmoni asosan organizmda uglevod moddalari muvozanatini saqlashda ishtirok etadi. Uning ta’sirida organizmga tushadigan ortiqcha glyukoza jigarda glikogen ko‘rinishda to‘planib boradi, shuning natijasida qondagi qand miqdori doimo bir me’yorda saqlanib turadi.
Me’da osti bezining kasallanishi, ya’ni insulin ishlab chiqarish xususiyati buzilganda, organizmga kirgan uglevodlar organizmda ushlanmaydigan bo‘lib, siydik orqali tashqariga chiqib ketadi. Bu kasallik diabet kasalligi deyiladi.
Buyrak usti bezlari juft bezlar bo‘lib, qorin bo‘shlig‘i orqasida, 11-ko‘krak umirtqasi damida, buyrakning qirra ustida joylashgan har bir bezning massasi o‘rtacha 5-8 g. atrofida bo‘ladi. Buyrak usti bezlari qon va limfa tomirlari turi Bilan yaxshi ta’minlangan bo‘ladi. Ular o‘z massasiga ko‘ra tanamizdagi har qanday organga qaraganda ko‘proq qon oladi.
Buyrak usti bezi ikki xil to‘qimadan tuzilgan bo‘ladi. Buyrak usti bezining ustki qavati po‘st qavat, ichki qismi mag‘iz qavat deyiladi. Buyrak usti bezi simpatik va sayyor nervlardan tolalar oladi. Bezga kiradigan nerv sekretor nerv deyiladi. Buyrak usti bezi olib tashlanganda kuchsizlanadi, ishtaha yo‘qoladi va qon bosimi pasayib ketib, hayvon o‘ladi. Misol uchun: itlar buyrak usti olib tashlangandan so‘ng 4-7 kun yashashi mumkin.
Buyrak usti bezining po‘stloq qavati kimyoviy tuzilishi jihatidan jinsiy garmonlarga o‘xshash bo‘lib, bu bezlardan kortikosteroid garmonlar ishlab chiqaladi. Bu garmonlar 40 dan ortiq bo‘lib, uglevodlar, mineral tuzlar, oqsillar almashinuvini kuchaytiradi, muskullarning ish qobiliyatini oshiradi va boshqa funksiyalarni bajaradi. Buyrak usti bezining mag‘iz qismida esa adrenalin garmoni ishlab chiqiladi.
Buyrak usti bezining mag’iz moddasida ikki xil hujayralar bor. Epinefrotsitlar mag’iz moddaning asosini tashkil qilib, adrenalin gormoni ishlab chiqaradi. Norepinefrotsitlar uncha katta bo’lmagan guruxlar shaklida joylashib noadrenalin gormonini ishlab chiqaradi. Adrenalin yurak qisqarishini tezlatadi, yurak mushaklarini qo’zg’alishini va o’tkazuvchanligini oshiradi. Teri va ichki a’zolarning mayda arteriyalarini toraytirib, arterial bosimni ko’taradi. U me’da va ichak mushaklarini qisqarishini kamaytirib, bronx mushaklarini bo’shashtiradi. Adrenalin ta’sirida jigarda glikogenni parchalanishi kuchayib giperglikemiya paydo bo’ladi. Noradrenalin arterial bosimni ko’taradi.
Taraqqiyoti: Buyrak usti bezining po’stloq va mag’iz qismlarining kelib chiqishi har xil. Po’stloq qismi birlamchi ichakning dorsal tutqichi ildizi bilan siydik-tanosil burma o’rtasida joylashgan mezodermadan rivojlanadi. Bezning mag’iz qismi po’stloq qismidan kechroq ektodermadan hosil bo’ladi².
Jinsiy bezlar – aralash bezlar qatoriga kiradi. Ularning tashqi sekretsiyasi jinsiy hujayralar - spermatazoidlar, hamda tuxum hujayralariga ishlab, tashqariga chiqarishdan iboratdir. Ichki sekretsiya esa garmonlar hosil qilish va ularni qonga ajratishdan iborat. Funksional jihatidan erkak jinsiy garmonlari bilan ayol jinsiy garmonlari bir-biridan farq qiladi, ammo ularning kimyoviy tarkibi, tuzilishi bir xil bo‘ladi.
Erkaklar jinsiy bezlaridan androgenlar deb nomlanuvchi garmonlar ajralsa, ayollar jinsiy bezlaridan esa ekstrogenlar deb nomlanuvchi garmonlar ajraladi.
Jinsiy tarbiyani balog‘atga etilmasdan oldinroq boshlash kerak. Ularga odamning jinsiy rivojlanishi haqida chuqurroq tushuncha berish kerak bo‘ladi. Bu tarbiyani olib borishda pedagoglardan mohirlikni, qattiyatlikni va zukkolikni talab etadi.

Jinsiy bezlarning endokrin qismi

Erkaklarda moyak, ayollarda tuxumdon jinsiy hujayralardan tashqari, qonga jinsiy gormonlar ham ishlab chiqaradi. Bu gormonlar ta’sirida ikkilamchi jinsiy belgilar paydo bo’ladi. Moyakning endokrin qismi buralma urug’ naychalarining o’rtasidagi qon va limfa kapillyarlari yonidagi interstitsial to’qimada joylashgan o’ziga xos Leydig hujayralaridan iborat. Bu hujayralar erkaklar jinsiy gormoni testosteronni ishlab chiqaradi. Bundan tashqari kamroq ta’sir kuchiga ega gormonal moddalar va oz miqdorda ayollar jinsiy gormoni estrogen ishlab chiqariladi. Androgenlar jigar, buyrak va ayniqsa mushaklarda oqsil moddalar sintezini kuchaytiradi va oliy nerv faoliyatiga ta’sir qiladi.