7-Modul: Fandagi yangiliklar va fanni o‘qitishning dolzarb masalalari

---

7-Modul: Fandagi yangiliklar va fanni o‘qitishning dolzarb masalalari 
8-2. Fan bo‘yicha ma’ruza, amaliyot trening va boshqa mashg‘ulotlarni 
tayyorlash va tahlil qilish. 
 
 REJA: 
1. Maktab dasturida mashg’ulotga tayyorgarlik ko’rish 
2. Mashg‘ulotlarni tayyorlash va tahlil qilish usullari 
Tayanch iboralar: 
Fan bo‘yicha ma’ruza, amaliyot trening va mashg‘utlarga 
tayyorgarlik va tahlil qilish tartibi iboralari ishlatilgan. 
 
Ochiq dars va tahlil 
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyeyovning barcha nutqlarida muammoga 
tizimli yondashish, tanqidiy tahlil, barcha sohalarda amalga oshirilayotgan ishlarni 
sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarish, mavjud tizim samaradorligini oshirish, 
davlat boshqaruvi tizimini bugungi va ertangi kun talablaridan kelib chiqib sifat 
jihatidan zamon talablari darajasiga ko‘tarish, kadrlar bilan ishlashning butun 
tizimini takomillashtirish kabi masalalarga e’tibor qaratilgan. Shu nuqtai nazardan 
zamon talablariga mos kadrlarni tayyorlashga mas’ul bo‘lgan har bir shaxs, 
muammoga tizimli yondashishi, pedagogik va ilmiy faoliyatini tizimli tashkil etishi 
maqsadga muvofiq. Tizimli tahlil nisbatan yosh va ayni paytda, shiddat bilan 
rivojlanayotgan fan. Shiddat bilan rivojlanishining sababi ta’lim-tarbiyaga 
qo‘yilayotgan talablar ko‘lami ilm-fanga murakkab vazifalarni yechishga, tizimli 
loyihalarni rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayotganligi bilan 
belgilanadi. Tizimli tahlilning rivoji XX asr yarimida ilmiy-texnikaviy vazifalarning 
vujudga kelish bilan paydo bo‘ldi. Bunda asosiy o‘rinni murakkab obyektlarni tahlil 
etish, bilish va amaliy tadbiq etish jarayonlari egallaydi. Birinchi bor, butun borliq 
katta va kichik majmualardan iborat degan fikrni italiyalik faylasuf Zenon 
(m.avv..490-430) aytib ketgan. Uning fikricha, butun narsa bo‘lingach, ko‘plab 
birliklarga ega bo‘lamiz. Bu birliklarning har biri, o‘z navbatida yana birliklarga 
bo‘linadi. Bu jarayon cheksiz davom etaveradi. 
Tizimlarni tasniflash bir necha omillarga bog‘liq bo‘ladi. Inson ishtirokida tashkil 
etilgan tizimlar sun’iy tizimlar, tabiatan mavjud bo‘lgan tizimlar esa tabiiy tizim deb 
ataladi. Sun’iy tizimni tahlil qilish tizimni tashkil etuvchi barcha komponentlarini 
tahlil qilishdan boshlanadi, ya’ni tizim qanday komponentlardan tashkil topgan, 
uning ichki va tashqi aloqalari qaysilar, bu tizim qaysi maqsadga yo‘naltirilgan, 
qayerda, qanday, nima uchun foydalaniladi. Moddiy tizimlar, asosan moddiy 

---

obyektlar to‘plamidan tashkil topadi. O‘z navbatida moddiy tizim anorganik 
(mexanik, ximik) va organik (biologik) tizimga yoki aralash tizimga ajratiladi. 
Moddiy tizimlardan asosiy o‘rinni ijtimoiy tizim egallaydi. 
Bunday 
tizimning xususiyatlaridan biri insonlar o‘rtasidagi 
munosabatlarni aks ettirishdir. Mavhum tizimlar inson ongining mahsuli bo‘lib, har 
xil nazariyalar, bilimlar, gipotezalardan iborat. Tashqi muhit bilan aloqasiga ko‘ra 
tizimlar yopiq tizim qattiq mustahkamlab qo‘yilgan chegaralarga ega. Uning 
harakatlari tizimni o‘rab turgan muhitdan nisbatan mustaqil. Soat yopiq tizimga 
misol bo‘la oladi. Soatda uning o‘zaro bog‘liq qismlari energiya manbayiga ulanishi 
bilanoq to‘xtovsiz va aniq harakat qilishni boshlaydi. Soatda to‘plangan energiya 
manbai mavjud ekan uning tizimi atrof-muhitdan mustaqildir. Ochiq tizim tashqi 
olam bilan o‘zaro bog‘liqligi bilan izohlanadi.
Energiya, axborot, materiallar – bu tizimning chegarasi orqali tashqi dunyo 
bilan aloqa qilish obyektlaridir. Bunday tizim o‘zini-o‘zi ta’minlay olmaydi. U 
tashqaridan bo‘lgan energiya, axborot va materiallarga muhtoj. Bundan tashqari, 
ochiq tizim tashqi olamda yuz berayotgan o‘zgarishlarga moslashish qobiliyatiga 
ega, aks holda u o‘z faoliyatini davom ettira olmaydi. Masalan siyosiy xukumat tizim 
sifatida ochiq bo‘lishi shart. Pedagogik faoliyatda tahlil alohida o‘rin tutadi. “Tahlil 
alohida ilmiy tayyorgarlikni, turli ilmiy uslublarni maqsadli tanlash va o‘rinli 
qo‘llash, o‘rganilayotgan muammo bo‘yicha bilimga ega bo‘lishni talab etuvchi 
faoliyatning murakkab turidir”. Tahlil, murakkab tafakkur operatsiyasi hisoblanib, 
uning yordamida predmet va jarayonlar (hodisalar) aniq o‘lchov birligiga ega 
bo‘lgan usullar vositasida yaxlit tarzda yoki alohida qismlarini turli belgi va 
xususiyatlari bo‘yicha aloqadorlik darajasini belgilab beradi.