8-ma’ruza sun’iy intellekt reja intellekt belgilari: robototexnika, mexatronika va sun’iy intellekt

---

91 
8-MA’RUZA 
SUN’IY INTELLEKT

 
REJA 
1. Intellekt belgilari: robototexnika, mexatronika va sun’iy intellekt 
о‘rtasida umumiylik.
2. Intellektual tizimlar: identifikatorlar va ekspert tizimlari.
3. Neyro-modellar va tо‘plamlar hamda ularning qо‘llanilishi.
Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar. 
1.Nature-inspired computing for control systems/edited by Hiram Eredín Ponce 
Espinosa. Cham : Springer International Publishing, 2016. 
2.Model predictive control: classical, robust and stochastic/by Basil 
Kouvaritakis, Mark Cannon. Cham: Springer International Publishing, 2016. 
3.Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G‘ulomov Sh.M. Texnologik 
jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish: Darslik. –Toshkent: O‗qituvchi, 
2011. -576 b. 
 
Sun‘iy intellekt shaxsning nisbatan barqaror bulgan, masalan, axborotni kabul 
dilish va undan ma‘lum masalalarni xal kilishda foydalana olishi kabi aksiy 
kobiliyatini ifodalaydi. Kompyuterda xal etilayotgan masalalar, xatto ayrimlari 
anchagina murakkab bо‗lsa-da, intellektual hisoblanmaydi. Bu о‗rinda maktabda 
bajariladigan arifmetik amallar intellektual emasmi, degan savol tug‗iladi. Bu ifodada 
masalaga tegishli qandaydir noaniq element mavjud. Bu masalani yechishning aniq 
algoritmi noma‘lumligi yoki mavjud emasligidadir. Qandaydir standart materiallar 
masalani yechish metodini bilmaydigan о‗quvchi uchun javobni izlash, aniq akliy 
mexnatni talab qiladigan intellektual amal hisoblanadi. Uslubni bilgan о‗quvchi, 
ushbu turdagi masalani avtomatik ravishda yechadi. 
Cun’iy intellekt tushunchasi 
―Intellekt‖ (intelligence) termini lotinchadan (intellectus) sо‗zidan kelib chiqib-
aql, idrok, fikr, mulohaza ya‘ni insonning fikrlash qobiliyati ma‘nosini anglatadi. 
Intellekt - inson miyasining intelektual masalalarni yechish qobiliyatiga aytiladi. 
Ushbu jarayon asosan tajriba asosida ma‘lumotlarni qabul qilib, eslab qolish va 
maqsadli bilimlarni о‗zgartirish, hamda har xil sharoitlarda moslashtirishga 
asoslangan bо‗ladi. 
«Sun‘iy intellekt» tushunchasi dastlab AQShda paydo buldi va sekin-asta 
boshqa davlatlarda ham keng kullanila boshlandi.
1956 yil AKShda kompyuter va dasturlash sohasidagi 10 nafar amerikalik 
yetakchi 
mutaxassisning 
birinchi 
uchrashuvi 
bulib 
utdi. 
Usha 
paytda 
mutaxassislardan kо‗pchiligi yaqin un yil ichida sun‘iy akl yaratilishi mumkinligini 
taxmin kilardi. Chorak asrdan keyin, ya‘ni 1981 yili sun‘iy intellekt buyicha 
Kanadada bulib utgan Xalkaro konferensiyada birinchi uchrashuvning unta 
katnashchisidan beshtasi kilingan bashoratlar uta optimistik bulganligini, muammolar 
esa anchagina murakkab ekanligini tan olishdi. Shunday bо‗lsa-da bu yunalishda 

---

92 
kо‗pgina ilmiy va amaliy natijalarga erishilgani qayd etildi. Hozirgi kunda sun‘iy 
intellektni yaratish buyicha ilmiy ishlar kо‗pgina davlatlarda olib borilyapti.
Intellekt — insonning tafakkur yuritish kobiliyati. 
Suniy 
intellekt 
— 
inson 
intellektining 
ba‘zi 
vazifalarini 
uzida 
mujassamlashtirgan avtomatik va avtomatlashtirilgan tizimlar xususiyati.
Sun‘iy intellekt shaxsning nisbatan barqaror bulgan, masalan, axborotni kabul 
dilish va undan ma‘lum masalalarni xal kilishda foydalana olishi kabi aksiy 
kobiliyatini ifodalaydi.
Kompyuterda xal etilayotgan masalalar, atto ayrimlari anchagina murakkab 
bо‗lsa-da, intellektual hisoblanmaydi. Bu о‗rinda maktabda bajariladigan arifmetik 
amallar intellektual emasmi, degan savol tug‗iladi. Bu ifodada masalaga tegishli 
qandaydir noaniq element mavjud. Bu masalani yechishning aniq algoritmi 
noma‘lumligi yoki mavjud emasligidadir. Qandaydir standart materiallar masalani 
yechish metodini bilmaydigan о‗quvchi uchun javobni izlash, aniq akliy mexnatni 
talab qiladigan intellektual amal hisoblanadi. Uslubni bilgan о‗quvchi, ushbu turdagi 
masalani avtomatik ravishda yechadi.
Shunday kilib, masala qanday murakkab bulmasin, agar uni yechishning aniq, 
uslubi (algoritmi) topilgan va mos dasturi ishlab chiqilgan bо‗lsa, u ishni intellektual 
yoki xakikatdan ijodiy xal kilingan deb hisoblasa bо‗ladi. Kompyuter uchun esa 
odatda bu ishning fakat mexaniq amallarni bajarish qismi koladi. Lekin bu barcha 
masalalarda ham emas.
Shunday vaziyatlar bо‗ladiki, masalani yechish algoritmi umuman topilmagan 
bulib, anchagina vaqt sarflaganda ham uni kompyuterda yechib bulmaydi. Bunday 
masalalar kam emas. Bular katoriga obrazlarni topish, shaxmat о‗ynash dasturlarini 
yaratish, tarjimalarni avtomatlashtirish kabilarni kiritish mumkin.
Inson shunday masalalarga duch kelganda, u qandaydir yagona yechimni yoki 
samarali uslubni topishga intilmaydi, balki masalani yechish jarayonida turli uslub va 
yо‗l, axborot manbalaridan foydalanishga harakat kiladi. U mantii, konunlarini, 
matematik munosabatlar, murakkab masalani maydaroq masalalarga ajratish 
yо‗llaridan yoki avval uchragan masalalarga о‗xshash muloxaza kilishdan 
foydalanadi. Bir suz bilan aytganda, bu о‗rinda inson fikr lashining 
moslashuvchanligi va kо‗p tomonlamaligi namoyon bо‗ladi.
Sun‘iy intellekt sohasidagi ishlar, asosan, kompyuterni hozircha kam egallagan 
uslub va usullardan samaraliroq foydala nishga «о‗rgatish»dan iborat.
Hozirgi kunda bu sohada anchagina ishlar kilingan, ya‘ni intellektual vazifalarni 
xal qiladigan dasturlar yaratilgan. Mutaxassislar yaratilgan dasturlarni aniqroq, 
bexato ishlaydigan kilib yaxshilash va ularni takomillashtirish ustida kizgin ish olib 
borishmokda.
Kompyuterda muammoni yechishning optimal varianti tanlanadi. Chunki 
optimal variant tanlanmasa va masala tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri yechiladigan bо‗lsa, unga 
juda kо‗p vaqt sarflashga tug‗ri keladi. Masalan, uyingizdan litseyga borishning bir 
necha varianti buli- shi mumkin. Birinchi bor litseyga borayotganingizda eng yaqin 
yо‗lni topish uchun, albatta, yordamga muxtoj bulasiz.
Bunday masalalarda umumiy о‗xshashlik bor — ularni tasodifiy izlash uslugi 
yordamida yechiladi. Yechishning variantlari esa, ekspotensial ravishda ortib boradi. 

---

93 
Demak, kо‗p sondagi yechimlar ichidan eng kulayini topish asosiy muammo bо‗lib 
qoladi va bu masalaning yechimi optimal variantni tanlashni takozo etadi.
Kompyuterlarning paydo bulishi va dasturlar yordamida masalalarni yechish — 
bilishni yangi turlarining kelib chikishiga sabab bо‗ldi. Intellektual tizimni bunday 
turlardan biri sifatida kо‗rsatish mumkin. Intellektual tizimning asosiy prinsipe 
shundaki, biror masalani yechishda insonning mantiliy fikrlash usulidan 
foydalaniladi.
Murakkab masalalarning yechimini izlashda inson ma‘lum konuniyatlarni 
bilishga asoslanadi. U matematik teoremalar yoki amaliyogdan olingan koidalardan 
foydalanadi, murakkab masalalarni sodda masalalarga ajratadi va boshqa usullarni 
tatbiq etadi. 
Umuman, intellektual tizimning asosiy vazifasiga tо‗plangan bilimlar omborini 
tatbiq etish va undan foydalangan holda murakkab masalalarni yechishning optimal 
yо‗llarini izlash hamda yechimini topish kiradi.