Amir Temur ibn amir Taragʻay 336 yil aprelda Kesh (Shahrisabz) viloyatining Xoʻja Ilgʻor qishlogʻida dunyoga kelgan

Amir Temur ibn amir Taragʻay 1336 yil 8 aprelda Kesh (Shahrisabz) viloyatining Xoʻja Ilgʻor qishlogʻida dunyoga kelgan. Uning otasi amir Muhammad Taragʻay barlos ulusiga mansub beklardan, bahodir jangchi, ulamoyu fuzaloga ixlosmand, ilm ahliga homiy va ishtiyoqmand kishi boʻlgan.
Amir Temurning yoshligi haqida maʼlumotlar kam uchrasa-da, ayrim manbalarga qaraganda, u yoshligida xat-savod chiqarib, oʻz davrining tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, meʼmorchilik va tarix ilmlarini oʻrgangan. Amir Temur bilan suhbatlashish sharafiga muyassar boʻlgan buyuk arab faylasufi Ibn Xaldun jahongir turk, arab, fors xalqlari tarixini, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarning murakkab jihatlarigacha yaxshi oʻzlashtirganini taʼkidlaydi.
Amir Temur siyosat maydoniga kirib kelgan paytda, Movarounnahr moʻgʻullar istibdodi ostida boʻlib, Chingizxon va Botuxon bosib oʻtgan shahar va qishloqlar vayronaga aylangan, suv inshootlari buzib tashlangan yoki ishga yaroqsiz holga keltirilgan, Chingizxon Movarounnahrni oʻzining ikkinchi oʻgʻli Chigʻatoyxonga suyurgʻol sifatida inʼom qilgan edi.
Amir Temurning hayoti va faoliyatida ikki davr yaqqol koʻzga tashlanadi. Birinchi davri (1360–1385) Movarounnahrni moʻgʻul xonligidan ozod qilib, yagona markazlashgan davlat tuzish, oʻzaro urushlarga barham berish. Ikkinchi davri (1386–1405) esa ikki yillik, uch yillik, besh yillik, deb ataluvchi boshqa mamlakatlarga yurishlari bilan xarakterlanadi.
1360 yillardan boshlab Amir Temur Movarounnahrdagi ichki nizo, urushlarda ishtirok eta boshladi va Moʻgʻuliston hukmdori Tugʻluq Temurxon, uning oʻgʻli Ilyosxoʻjaga qarshi kurashlardan soʻng, Amir Husayn ustidan gʻalaba qozongach, 1370 yilda Movarounnahr taxtining haqiqiy sohibi boʻldi va Samarqandni hokimiyat poytaxti etib belgiladi.
Amir Temur taxtga oʻtirgach, Chigʻatoy ulusining barcha yerlariga oʻzini voris deb bildi va Sirdaryoning quyi havzasidagi yerlarni, Toshkent viloyatini, Fargʻona vodiysini, Xorazmni oʻz hukmronligi ostiga kiritdi. Natijada, Movarounnahr va Xurosonda yirik markazlashgan davlat vujudga keldi. Sohibqiron soʻnggi yillarda Eron, Iroq, Kavkazorti mamlakatlari, Hindiston, Oltin Oʻrda va Turkiya bilan boʻlgan janglarda gʻolib chiqib, saltanat hududini sharqda Xitoy devoriga qadar, gʻarbda – Oʻrta yer dengiziga, janubda esa Hindiston chegaralariga qadar kengaytirdi.
Temur faoliyatida muayyan siyosiy yoʻl – mayda feodal hukmronligini tugatish, muhim xalkaro karvon yoʻllarida ustunlik qilib turgan Oltin Oʻrda, Eron va boshqa mamlakatlarning raqobatini yengib, Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy quvvatini taʼminlay oladigan markazlashgan davlat tashkil etish edi. Amir Temur avvalambor mamlakatda davlat tizimini mustahkamlash, boshqarishdagi tartib-intizom, qonunchilikni kuchaytirish, savdo-sotiq, hunarmandchilikni kengaytirishga imkoniyat yaratish, soliqlarni tartibga solish, mamlakat himoyasini taʼminlash yoʻlida qoʻshinning qudratini oshirish kabilarga katta eʼtibor berdi.
Amir Temurning har bir harbiy yurishiga turtki boʻlarlik sabab bor edi. Bu sabablar – oʻz davlatining chegaralarini mustahkamlash, tashqi dushmanlardan himoyalanish, karvon yoʻllarini turli yoʻltoʻsarlardan tozalash, xiyonatchi, sotqin, addamchilarni jazolash, boʻysunmaganlarni itoat ettirish, oʻzining siyosiy taʼsirini kengaytirish kabilardan iborat boʻlganligini tarixiy manbalardan bilib olish mumkin. Masalan, Amir Temurning Toʻxtamishxonga qarshi yurishini olsak, Temur Toʻxtamishxonga koʻp iltifotlar, yordamlar koʻrsatib, 1379 yilda Oʻrusxonni yengib, Oq Oʻrda taxtiga Toʻxtamishxonni oʻtqazgan edi. Ammo Toʻxtamishxon Amir Temurning umidlarini puchga chiqardi.
U Movarounahrga bir necha bor talonchilik niyatida bostirib kirganidan soʻng, Temurda ham unga qarshi kurashish majburiyati vujudga keldi va 1395 yil 15 aprelda Qunduzchada Amir Temur bilan Toʻxtamishxon oʻrtasida hal qiluvchi hayot-mamot jangi boshlandi. Jang faqat Toʻxtamishxonning taqdirini hal qilib qoʻyaqolmay, balki butun Oltin Oʻrda taqdirini ham hal qildi.
Tarix Temur zimmasiga Oltin Oʻrdadek qudratli moʻgʻul imperiyasining asosini yemirishdek ulkan vazifani qoʻygan ekan, Sohibqiron bu vazifani ham buyuk jasorat bilan ado etib, Rus knyazliklari va Sharqiy Ovroʻpo xalqlarini moʻgʻullar asoratidan xalos boʻlishlariga yoʻl ochib berdi. Yirik rus olimi A. Yu. Yakubovskiy: “Temurning Toʻxtamish ustidan qozongan bu gʻalabasi nafaqat Markaziy Osiyo va Sharqiy Ovroʻpo, balki Rusiya uchun ham katta ahamiyatga molik boʻldi”, deb yozdi.
Temur davlatni boshqarishga katta eʼtibor berib, yangi davlat tizimi boʻyicha Devoni buzrugdan tashqari, har bir viloyatda Devon deb ataluvchi boshqarma tuzib, bu boshqarmalar soliq yigʻish, tartib saqlash, ijtimoiy binolar – bozorlar, hammomlar, yoʻllar, sugʻarish tarmoqlariga qarab turish va aholining xulqiy-axloqiy harakatlarini nazorat ostiga olish kabi ishlar bilan shugʻullangan. Har bir Devonda kirim va chiqimlarni hisobga olish, qayd etish turk-oʻzbek va fors-tojik tillarida olib borilgan.
Temur tarixchilar tasviricha, oʻrta asrning atoqli davlat va harbiy arboblaridan boʻlib, Ovroʻpo olimlari oʻz asarlarida uning salbiy tomonlari bilan birga muhim fazilatlarini ham taʼkidlab oʻtganlar. Nemis olimi F. Shlosser oʻzining “Jahon tarixi” (Sh-tom) asarida: “Baxtiyor jangchi, jahongir, uzoq Sharqda qonunshunos boʻlish bilan birga oʻzida, Osiyoda kam uchraydigan taktik va strategik bilimlarni ifodaladi”, deb yozsa, atoqli nemis olimi va tarixshunosi M. Veber: “Temur oʻz dushmanlariga nisbatan juda berahm edi, lekin sarkardalik, davlatni boshqarish va qonunchilik sohasida buyuk talantga ega edi”, deb taʼriflaydi. Shuningdek, “Tuzuki Timur” – “Temur tuzuklari”da ham Temurning jamiyatga, ijtimoiy-siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal davlatning siyosiy va axloqiy qoidalari haqida gap boradi.
“Temur tuzuklari”da davlat tizimi, davlatdagi turli lavozimlarning vazifasi, undagi turli toifalar va ularga munosabat, davlatni boshqarishga asos boʻlgan qoidalar, qoʻshinlarning tuzilishi, tartibi, uni boshqarish, taʼminlash, ragʻbatlantirish, qoʻshin turlarining tutgan oʻrni va oʻzaro munosabati kabi masalalar bayon etiladi. Davlat ishlarini har doim islom va shariat hukmlari asosida olib borilganligi bir necha bor taʼkidlanadi.


REFERAT


MAVZU: “AMIR TEMUR”