Б ва уни давлат томонидан тар с

Aim.Uz

Суғ. б. ва уни давлат томонидан тар. с.


РЕЖА:
1. Суғ. б. тушунчаси ва унинг иштирокчилари.
2. Суғ. б.нинг турлари ва уларга умумий тавсифнома.
3. Суғ. б. инфратузилмасининг Суғ. б. ривожланишидаги аҳамияти.
4. Суғ. фаолиятини давлат томонидан тар. с.нинг объектив зарурлиги ва шакллари.
5. Давлат Суғ. назорати: унинг функция ва вазифалари.
6. Суғ. фаолиятини л.лаш тартиби.


1. Маълумки, ҳар қандай б.да сот. ва харидор бўлади ҳамда улар ўртасида тегишли товарлар (хизматлар) айирбошланади. Худди шундай, Суғ. б.да ҳам сот. (Суғ.ловчи) ва харидор (потенциал Суғ.ланувчи) иштирок этади. Бу ерда потенциал Суғ.ланувчи тушунчасини қандай изоҳлаш мумкин, деган ўринли савол туғилиши мумкин. Гап шундаки, башарти, потенциал Суғ.ланувчини тўғридан тўғри Суғ.нанувчи, деб атасак катта хатога йўл қўйган бўламиз. Негаки, амалдаги қонунларга мувофиқ, Суғ. кп.лари билан бевосита шартнома тузган, фуқаролик салоҳиятига эга бўлган юридик ва жисмоний шахсларга Суғ.ланувчилар дейилади. Аксинча, Суғ. “маҳсулотини” сотиб олишга эҳтиёжи бор, аммо ҳали Суғ.ловчилар билан тегишли Суғ. муносабатларига киришмаган шахслар потенциал Суғ.ланувчилар деб аталади. Энди, Суғ.ловчилар ҳақида гапирадиган бўлсак, Суғ.ловчи - бу мамлакат худудида Суғ. фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқи берилган ҳамда Суғ.лаш ўзи учун асосий фаолият тури ҳисобланган юридик шахслардир. Кўриниб турибдики, Суғ. кп. тегишли фаолият юритиши учун ваколатли давлат органининг л.сига эга бўлиши ва Суғ.га боғлиқ бўлмаган операциялар билан шуғулланмаслиги зарур.
Суғ.ловчилар б.га ўзларини ишлаб чиқарган ўзига хос маҳсулоти - Суғ. хизматини таклиф этадилар. Ушбу хизматлар юзлаб, минглаб Суғ. кп.лари томонидан сотилиши мумкин. Ўз-ўзидан, бу ҳолат Суғ. б.да потенциал мижозларни жалб этиш учун Суғ. кп.лари ўртасида рақобатнинг кучайишига олиб келади ва “маҳсулот”нинг сифатига ижобий таъсир кўрсатади. Энг асосийси, потенциал Суғ.ланувчи ҳар томонлама ўзининг талабини қондирадиган “маҳсулот”га эга бўлади. Баён этилганлар қуруқ гап эмас, балки бугунги кунда иқтисоди тараққий этган мамлакатлар б.да руй бераётган оддий ҳақиқатдир. Юқорида зикр этилган фикрларни қуйидаги чизмада яққол кўриш мумкин.
Суғ. б.нинг моҳиятини чуқурроқ англаб олиш учун
кундалик хаётимиздан оддий бир мисол келтирсак мақсадга мувофиқдир.
Ўзимиз ёки болаларимизга кийим-кечак сотиб олиш учун буюм б.га борамиз. Айтайлик, бирорта кийим, аниқроғи, куйлак сотиб олмоқчимиз. Б.да куйлакнинг ҳар хили мавжуд, баҳолари хам, нархи хам турлича. Биз, албатта, сифати яхшисини ва баҳоси арзонини сотиб оламиз. Суғ. б.да ҳам айнан шу жараён юз беради.
Суғ. кп. ўз маҳсулотини б.да сотар экан, зиммасига катта масъулият олганлигини унутмаслиги керак. Чунки, Суғ.ловчи озгина Суғ. мукофоти эвазига йирик микдордаги рискни қабул қилиб олади ва Суғ. ҳодисаси руй берганда зиммасидаги Суғ. қопламасини тўлаши шарт. Шу ўринда, биз Суғ. кп.га мурожаат қилишни истаган ёки муайян Суғ. хизматига эҳтиёж сезган шахсларга Суғ. шартномасини тузишдан олдин Суғ. кп.нинг молиявий ахволи, баланси билан албатта танишиб чиқишларини маслаҳат қиламиз.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бошқа товарлар ва хизматлар каби, Суғ. хизматининг ҳам баҳоси талаб ва таклиф асосида пайдо бўлади ҳамда бу баҳо ўзининг пастки ва юқори чегараларига эга. Суғ. тушумларининг миқдори Суғ. тўловлари ва Суғ. ташкилотлари харажатлари миқдорига тенг бўлиши сугурта бахосининг пастки чегарасини билдиради. Бундай шароитда Суғ. кп. асосий фаолиятдан фойда ололмайди. Кўп ҳолларда Суғ. б.даги кескин рақобат, Суғ. ташкилотларининг потенциал мижозларни жалб этиш мақсадида тариф ставкаларини камайтиришга мажбур этади. Чет мамлакатларда, Суғ.ловчилар Суғ. фаолиятидан зарар кўрганда, бу зарар инвестициядан келадиган даромад ҳисобидан қопланади.
Суғ. хизмати баҳосининг юқори чегараси талаб ҳажми ва банк фоизининг миқдори билан аниқланади. Суғ. хизматининг маълум бир турига етарли даражада талаб мавжуд бўлганда, Суғ. ташкилоти мазкур хизмат баҳосини юқори даражада сақлаб туриши мумкин. Лекин, вақт ўтиши билан б.да Суғ. хизмати кўрсатиш турларининг кўпайиши билан, ўз-ўзидан тариф ставкалари камаяди.
2. Суғ. б. ҳудудий жойлашувига қараб халқаро, минтақавий ва миллий Суғ. б.ларига бўлинади. Миллий Суғ. б. бирон-бир мамлакат ҳудудидаги Суғ. муассасаларини ва уларни фаолиятини ўз таркибига олади. Жаҳондаги энг йирик миллий Суғ. б. Америка Қўшма штатларидир. Иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда йиғиладиган Суғ. тушумларининг 43 фоиздан ортиғи АҚШ ҳиссасига тўғри келади. Бу ерда ҳаётни Суғ. қилувчи 2600 дан ортиқ ва бошқа умумий турдаги Суғ. хизматларини кўрсатувчи 3800 та кп. фаолият кўрсатмоқда. Улардан баъзи бирлари дунё Суғ. б.да ҳам олдинги ўринлардадир. Масалан, “Пруденшиал оф Америка” кп. мамлакат ички б.да биринчи ва 1992 йил бошида мавжуд активлари, тўплаган Суғ. мукофотлари бўйича учинчи ўринни эгаллади.
Минтақавий Суғ. б. деганда савдо, иқтисодий ва бошқа жиҳатлардан ўзаро яқин муносабатда бўлган бир нечта мамлакатларнинг ички б. тушунилади. Европа Иттифоқининг Суғ. б. йирик минтақавий б.дир.
Халқаро Суғ. б. сифатида дунё миқёсида Суғ. фаолиятини олиб борувчи алоҳида мамлакатларнинг ички б. тушунилади. Жумладан, ҳозирги вақтда Япония Суғ. б.нинг халқаро даражада мухим ўрни бор ва кейинги ўн йилликда Япония Суғ.чилари дунё б.да етакчилик қилиб келишмоқда. Маълумотларга қараганда, 1992 йили жаҳондаги энг йирик 20 та ҳаётни Суғ. қилувчи кп.лар ичида 9 таси ёки 45 фоизи Японияга тегишлидир. Бу кп.ларнинг молиявий салоҳияти 869 млрд. долл. миқдорида баҳоланган.
Суғ. б.лари ҳудудий бўлиниш билан бир қаторда Суғ. турларига қараб ҳам хилма-хил бўлиши мумкин. Иқтисоди ривожланган мамлакатлар амалиётида Суғ. б. иккига бўлинади: 1) Ҳаётни Суғ. қилиш билан боғлиқ Суғ. хизматлари б.; 2) Умумий Суғ. хизматлари б..


_{3. Ўзб. Рес.да иқтисодий ислоҳотлар сифат жиҳатидан янги босқичга кўтарилмоқда. Бу жараёнда Суғ. фаолияти ҳам ривожланиб, равнақ топмоқда. Суғ. институти б. инфратузилмасининг таркибий қисми сифатида унинг ривожланишида муҳим ўрин тутади. Шу нуқтаи назардан, Суғ. фаолиятида рисклар трансфери ҳам ўз навбатида, б. инфратузилмасининг ривожланганлик даражасига боғлиқдир.}
Шу ўринда, «инфратузилма» тушунчаси иқтисодий илмий луғатларда турлича: масалан, «асосий ишлаб чиқариш соҳалари ва аҳолига хизмат кўрсатувчи иқтисодий тармоқлар йиғиндиси» ёки «маълум тармоққа хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқарувчи ва ноишлаб чиқарувчи тармоқлар мажмуаси» каби маъноларда қўлланилишини қайд этиш мумкин. Хусусан, Суғ. б. инфратузилмасининг мазмун-моҳиятини очиб беришда, иқтисодиёт субъектининг самарали фаолият юритиши учун кафолатли шарт-шароит яратувчи фаолият турлари мажмуаси назарда тутилади. Маълумки, Суғ. маҳсулоти сотилишининг ўзига хос жиҳатлари мавжуд ва бу жараён:
-Суғ. риски ҳақида ахборот тўплаш ва уни аниқлаштириш;
-Суғ. шартномасини имзолаш ва унинг амал қилишини таъминлаш каби босқичларни ўз ичига олади.
Суғ. фаолиятида рисклар трансферининг мазкур босқичлари ўзига хос билимни талаб этади. Айни вақтда объектив ва субъектив сабабларга кўра, маълум қисқа давр оралиғида талаб этилаётган мутахассис кп.нинг штатлар бирлигига киритилиши иқтисодий жиҳатдан самарасиз ҳисобланиши ҳам мумкин. Шунинг учун кп. ўз фаолиятида, одатда бошқа соҳа мутахассислари хизматидан фойдаланади. Демак, таъкидлаш мумкинки, Суғ. б. инфратузилмаси унинг профессионал иштирокчилари ва бошқа соҳа мутахассислари ўртасидаги ўзаро муносабатлар сифатида Суғ. фаолиятида рисклар трансферининг самарадорлигини таъминловчи омил саналади.
Суғ. б. инфратузилмасининг ўзига хослигидан келиб чиқиб, шуни қайд этиш мумкинки, унинг таркибига Суғ. воситачилари, Суғ.чилар уюшмаси, авария комиссари, сюрвейер, актуарий, Суғ. аудитори, махсус ихтисослашган маслаҳатчилар ҳамда баҳоловчи фирмалар каби субъектлар киради (1-чизма). Шу ўринда, Лондон Суғ. б. инфратузилмаси таркибига Суғ. андеррайтерлари ҳам киритилганлигини қайд этиш мумкин.
Ўзб. Суғ. б.да ўзига хос ўринга эгадир. Масалан, актуарий Суғ. хизматлари нархини аниқлашда қатнашувчи субъект саналади. Бунда, у катта сонлар ва эҳтимоллик қонунлари, шунингдек, статистик маълумотлардан фойдаланади. Ривожланган мамлакатларда Суғ. ташкилотлари актуарий фаолиятисиз Суғ. хизматларига иқтисодий асосланган нархларнинг белгиланишини таъминлай олмайди. Актуарий Суғ. фаолиятини стратегик режалаштириш, Суғ. соҳалари, класс(тур)лари, шунингдек, кп. бўйича Суғ. портфели таркиби ва сифатининг таҳлили каби жараёнларда иштирок этади. Айрим давлатларда Суғ. ташкилотининг ҳисоботи унинг ваколатли шахсларидан ташқари актуарий томонидан ҳам тасдиқланиши талаб этилади.
Суғ. б. инфратузилмасининг яна бир асосий субъекти бу авария комиссаридир. У Суғ. ҳодисаси юз берганидан сўнг шартнома шартларига мувофиқ амалга ошириладиган фаолиятда иштирок этади. Таъкидлаш мумкинки, авария комиссари Суғ. ташкилоти билан тузган шартномаси асосида фаолият юритади. У Суғ. ташкилотининг вакили сифатида Суғ. ҳодисаси оқибатида зарар кўрган мулкни кўрикдан ўтказади, унинг кўлами ва сабабларини аниқлайди ҳамда авария сертификатини тузади. Баъзи мамлакатларда Суғ. ташкилоти томонидан авария комиссарига маълум лимит доирасида йўқолган мулкни қидириш харажатларини амалга ошириш ҳуқуқи ҳам берилиши мумкин.
Мамлакатимизда аксарият ҳолларда Суғ. ташкилотининг ўзи ёки ҳодисанинг турига қараб тегишли ташкилот (йўл патрул хизмати, баҳоловчи ташкилот ва бошқа)лар томонидан авария комиссарининг вазифаси бажарилмоқда. Бу ҳолат, албатта Суғ. хизматининг сифатига ўз таъсирини ўтказмоқда.
Кейинги йилларда Ўзб. Суғ. б. жадал суръатлар билан ривожланмоқда. Мазкур жараёнда авария комиссари фаолиятининг йўлга қўйилиши ва ривожлантирилиши турли субъектларнинг Суғ.га бўлган ишончлари ортишига омил бўлади.
Суғ. б. инфратузилмасида авария комиссари билан «ёнма-ён» сюрвейер ва диспашерлар каби субъектлар ҳам фаолият кўрсатади. Сюрвейер - бу махсус эксперт бўлиб, у Суғ. объектларини Суғ. ташкилоти сўровига асосан кўрикдан ўтказувчи субъект саналади. У Суғ.ланувчи томонидан объектни кўрикдан ўтказиш учун жалб этилиши ҳам мумкин. Таъкидлаш лозимки, унинг авария комиссари билан ўзаро ўхшаш ҳамда ўзига хос фарқли томонлари ҳам мавжуд. Бундан ташқари сюрвейернинг ихтисослашганлик даражаси одатда авария комиссарига нисбатан юқори саналади. Шунинг учун авария комиссари ҳам баъзан сюрвейер хизматидан фойдаланади.
Суғ. б.да авария комиссари ва сюрвейер билан биргаликда диспашер ҳам фаолият кўрсатиши мумкин. Мазкур фаолият денгиз Суғ.си билан боғлиқлиги сабабли асосан денгиз бўйи давлатларида ривожланган. Мол-мулк ёки бошқа объектлар денгиз орқали манзилга етказилиш жараёнида юз бериши эҳтимол бўлган, турли рисклардан Суғ.ланади. Маълумки, денгиз транспортида бир неча субъектларнинг мол-мулки юкланган ҳамда улар Суғ.ланган бўлиши мумкин. Денгизда Суғ. ходисаси юз бериши оқибатида мулкларнинг зарарланиши умумий авария деб номланади.
Умумий авария ҳолатида ҳар бир мулк эгаси қанча зарар кўрганлигини аниқлаш лозим бўлади. Айнан шундай фаолиятни диспашер амалга оширади, ҳамда у кўрилган зарарни ҳисоблаш ва уни холисона тақсимлаш билан шуғулланувчи мутахассис ҳисобланади. Зарарнинг ҳисоби бўйича тузилган хужжат диспаша деб номланади.
Суғ. б. инфратузилмасида Суғ. воситачилари профессионал иштирокчилар сифатида ўзига хос ўринни эгаллайди. Улар Суғ.чи ва Суғ.ланувчи ўртасида воситачилик фаолиятини амалга ошириш борасида муҳим субъектлар ҳисобланади. Суғ. воситачиларининг таркибига Суғ. агентлари, Суғ. ва қайта Суғ. брокерлари каби субъектлар киради. Хусусан, Суғ. агенти бу Суғ. ташкилотининг номидан ёки унинг топшириғига биноан Суғ. шартномасининг тузилиши ва унинг ижро этилишини ташкил этувчи юридик ёки жисмоний шахсдир. Суғ. брокери эса Суғ.ланувчининг номидан ёки унинг топшириғига асосан шартномани тузиш ва унинг амал қилиши билан боғлиқ фаолиятни амалга оширувчи юридик шахс ҳисобланади. Суғ. воситачилари Суғ. маҳсулотини сотиш бўйича махсус тизимга эга бўлиб, Суғ. б.нинг ўзига хос инфраструктурасини ташкил этади.
Суғ.чилар уюшмаси унга аъзо бўлган субъектларнинг манфаатларига хизмат қилиш мақсадида (масалан, 1985 йилдан бошлаб фаолият кўрсатаётган Британия Суғ.чилар ассоциацияси сингари) ташкил этилиши мумкин бўлган Суғ. б. инфратузилмасининг муҳим таркибий қисми саналади. Мазкур уюшма(ассоциация)нинг вазифаси кенг кўламли бўлиб, у Суғ. соҳасига оид билимларни оммалаштириш, махсус буклетлар, статистик маълумотларни нашр этиш каби йўналишларда фаолият кўрсатади.
Суғ. б. инфратузилмасида аудиторлик ташкилотлари ҳам ўзига хос ўринга эга. Ўзб. Рес.нинг 2000 йил 26 майда қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ Суғ. ташкилотлари ҳам аудиторлик текширувидан ўтишлари мажбурий қилиб белгилаб қўйилган. Аудиторлик текшируви Суғ. ташкилотининг сўровига асосан амалга оширилади. Унинг натижасига кўра, аудитор Суғ. ташкилотининг молиявий аҳволи юзасидан ўз хулосасини беради. Мазкур хулосада Суғ. ташкилотининг молиявий ҳолати акс эттирилади. Суғ. ташкилоти аудитор тақдим этган хулосадан келиб чиқиб, ўзининг молиявий ҳолатини яхшилаш стратегиясини ишлаб чиқади ҳамда уни амалга оширади.
Суғ. фаолияти ўзига хос хусусиятларга ҳам эга бўлиб, махсус (масалан, тижорат банклари бухгалтерияси каби) бухгалтерия ҳисобини юритиш тартибини ишлаб чиқишни талаб этади.
Шуни қайд этиш лозимки, Суғ. фаолиятини текширувчи аудитор бу соҳа юзасидан махсус билимга эга бўлмаса, томонлар ўртасида келишмовчилик юзага келиши мумкин. Шу сабабдан, Суғ. фаолиятини ривожлантиришда унинг ўзига хос бўлган бухгалтерия ҳисобини юритиш муҳим аҳамият касб этади.
Юқоридагилардан ташқари махсус ихтисослашган маслаҳатчилар ҳам Суғ. б. инфратузилмасининг субъекти сифатида фаолият юритишлари мумкин. Мазкур субъектлар жумласига ихтисослашган ва кенг қамровли маслаҳат бюролари, адвокатлик ҳамда баҳоловчи фирмаларни киритиш мумкин. Шу ўринда таъкидлаш мумкинки, мамлакатимизда маслаҳатчилик хизматининг ривожланганлик даражаси ҳозирда юқори эмас ва мазкур мутахассислар Суғ. фаолиятида деярли иштирок этишмаяпти.
Ўзб.да 2004 йилнинг якунига кўра, Суғ. мукофотлари 32,9 млрд. сўмга яқин суммани ташкил этди. 2005 йил бу кўрсаткичнинг янада ортиши кутилмоқда. Бу кўрсаткичлар Ўзб. Суғ. б.нинг жадал суръатлар билан ривожланиб бораётганидан далолат беради. Мамлакатимизда Суғ. б.ни янада ривожлантириш унинг хизматлари кўламини кенгайтиришни ҳамда уларнинг сифатини оширишни тақозо этади.
Халқаро тажрибани ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, б. инфратузилмаси Суғ. б. инфратузилмасини шакллантириш билан бир бутунликда кечадиган жараёндир. Ўзб.да Суғ. б. инфратузилмасининг шакллантирилиши бирмунча ўзгача тарзда кечмоқда.
Суғ. б. инфратузилмасида алоҳида мустақил фаолият кўрсатиши лозим бўлган Суғ. воситачилари, аудиторлари, Суғ. объектларини баҳоловчи(эксперт)лар ҳамда бошқа субъектлар, хорижий амалиётдагидан фарқли равишда, мамлакатимизда фаолият юритаётган Суғ. ташкилотларининг ўзига бириктирилган. Гарчи, Суғ. б. инфратузилмасининг ривожланиши суст кечаётган бўлсада, Суғ. ташкилотларининг ўз инфратузилмасини ривожлантиришга бўлган ҳаракатлари кўзга ташланмоқда. Хусусан, бу борада «Ўзбекинвест» ЭИМСКнинг етакчи бўлаётганини, унинг қошида «Суғ. олами» номли Суғ. бизнесини ўқитиш ва «Инновация ва Суғ. хизматларини ривожлантириш» марказлари, «Ўзбекинвест Эксиминформ» маркетинг ҳамда «Ўзбекинвест Ассистанс» сервис агентликлари «Ўзбекинвест Сармоялари» инвестицион кп. шунингдек, бошқа шўъба корхоналар самарали фаолият кўрсатаётганлигини қайд этиш мумкин.
Суғ. б. инфратузиласини шакллантириш ва унинг субъектлари фаолиятининг меъёрий-хуқуқий базасини такомиллаштириш Ўзб.да Суғ. б. тараққиётини янги ривожланиш босқичига олиб чиқади. Хусусан, мамлакатимизда Суғ.чилар уюшмасини ташкил этиш, актуарий, сюрвейер каби субъектларнинг фаолиятини йўлга қўйиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Таъкидлаш жоизки, бу жараён Суғ. б. инфратузилмаси субъектларининг алоҳида ихтисослашувини ҳамда уларнинг фаолиятини ўзаро мувофиқлаштиришни тақозо этади.
4. Суғ. ташкилотларининг фаолияти бошқа турдаги хужалик субъектлари фаолиятидан кескин фарқ қилади. Чунки, улар ишлаб чиқариш узлуксизлигини таъминлашда ва Суғ. ҳодисалари рўй берганда етказилган зарарни қоплаш учун хизмат қиладилар. Бу ҳолат, Суғ.чилар зиммасига алоҳида масъулият юклайди ва шунинг учун, улар давлат томонидан назорат остига олинмоғи зарурдир.
Суғ. фаолиятини давлат томонидан тар. с. шакллари. Сугурта фаолиятини давлат томонидан назоратга олишни шартли равишда учга булиш мумкин (1-чизмага қаранг).
Хорижий мамлакатлар тажрибасининг кўрсатишича, иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларнинг барчасида Суғ. б. давлатнинг ваколатли идоралари томонидан тартибга солиб борилади.
Масалан, Буюк британияда Суғ. ишини Савдо ва саноат департаменти, Японияда Молия вазирлигининг Суғ. булими, АҚШда эса махсус Суғ. комиссариатлари назорат қилиб боради. Давлат, бундай назорат ишини олиб борар экан, аввало, мамлакатнинг Суғ. соҳасига тааллуқли қонунларига ҳамда бошқа меъёрий ҳужжатларига асосланади. Суғ. ва қайта Суғ.лаш кп.лари, Суғ.га ихтисослашган воситачилар давлат Суғ. назоратининг объектлари ҳисобланади.
5. Суғ. б.ни давлат томонидан тар. с. турли шаклларда, хусусан, махсус қонунлар қабул қилиш, солиқ солиш, алоҳида ҳукумат қарорлари билан мажбурий Суғ.лашни жорий қилиш ва ваколатли Суғ. назорати хизматини ташкил этиш йўли билан амалга оширилади.
Суғ. билан шуғулланувчи ташкилотларга л.лар (рухсатномалар) бериш Суғ. назорати хизматининг энг асосий вазифаларидан биридир. Л. (рухсатнома) бериш жараёнида Суғ. назорати Суғ.чининг бўлажак фаолиятини дастлабки текширувдан ўтказади. Яъни, низом жамғармаси ва ўз маблағларининг ҳолати ҳамда бу маблағларнинг ташкилот зиммасидаги мажбуриятларига ўзаро муносабати кўриб чиқилади. Суғ. фаолиятига л. (рухсатнома) беришнинг зарурияти Суғ.нинг ўз моҳиятидан келиб чиқишини унутмаслик керак. Чунки, Суғ. ташкилоти Суғ. ҳодисаси юз берган вақтда Суғ.ланувчига шартномада кўрсатилган маблағни ўз вақтида тўлаши лозим. Суғ. фаолиятини назорат қилувчи органнинг бу борадаги ишлари нафақат Суғ.ланувчилар манфаатига мос тушади, балки бутун давлатнинг манфаатлари йўлида ҳам хизмат қилади.
Эътироф этиш лозимки, бугунги кунда мамлакатда Суғ. фаолияти билан шуғулланиш учун л. (рухсатнома) бериш тартиби ишлаб чиқилган. Суғ. ташкилотига бериладиган л. (рухсатнома) Суғ.лашнинг ҳар бир тури ёки бир-бирига яқин бўлган Суғ. турлари гуруҳлари учун берилади. Чунки, баъзи Суғ. турлари бўйича операцияни амалга ошириш Суғ.ловчида етарли даражада молиявий маблағлар бўлишини талаб этади. Бундан ташқари, Суғ. кп. ишлаб чиққан бизнес-режада Суғ. тарифи ставкаларини тўғри ҳисобланишига алоҳида эътиборни қаратиш зарур. Негаки, нотўғри ҳисоб-китоб қилинган тариф, пировард натижада, Суғ. ташкилотини молиявий барқарорликсизга ёки тўлов қобилиятини ёмонлашувига олиб келади. Назаримизда, фақат Суғ. кп.ларини эмас, балки, қайта Суғ.лашга ихтисослашган ташкилотлар ва воситачилик идораларини ҳам фаолиятини л.лашни киритилиши катта аҳамиятга эга бўлди.
Биз мамлакатимизда Суғ. б.ни давлат томонидан тартибга
солишни ташкил этиш ва уни такомиллаштириш йўллари ҳақида ўйлар эканмиз, яқин қўшни мамлакатлар, хусусан, Россия Федерациясида бу соҳада олиб борилаётган ишлар ҳақида бироз тўхтасак, фойдадан холи бўлмайди.
Бугунги кунда, Россия Федерациясида 1500 дан ортиқ Суғ. ташкилоти фаолият кўрсатмоқда ва уларнинг аксарияти Суғ. фаолиятини назорат қилувчи Федерал хизматнинг л.ларига эга. Суғ. фаолиятини назорат қилувчи бу ташкилот 1992 йилда ташкил этилган бўлиб, у Россия Суғ. б.ни тартибга келтириш бўйича етарли тажрибага эга бўлди, ўнлаб меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқди. Улардан энг муҳимлари “Россия худудида фаолият кўрсатувчи Суғ. ташкилотларига л.лар бериш тартиби”, “Суғ. заҳираларини жойлаштириш тартиби” ва ҳоказолардир. Мазкур ташкилот ўзини қаттиққўллиги ва бошқа ҳаракатлари туфайли Россия ижтимоий-иқтисодий ҳаётида катта нуфузга эгадир. Энг асосийси, Суғ. назорати хизмати ҳар йили Россия ҳудудида фаолият кўрсатаётган Суғ. кп.ларининг етарли даражада кучлиларини рейтинг асосида аниқлаб, кенг халқ оммасига маълум қилиб боради.
Ўзб. Рес.нинг “Суғ. фаолияти тўғрисида”ги Қонунига мувофиқ, Суғ. ташкилотлари Суғ.ланувчи олдидаги мажбуриятини бажара олмай қолганда, давлат Суғ. назорати хизмати, мижозларнинг манфаатини кўзда тутадиган чоралар кўриши керак. Б.да кўплаб Суғ. ташкилотлари фаолият кўрсатади, табиийки, бу ҳолат потенциал мижозларни жалб қилиш учун улар ўртасидаги рақобатни ҳам кучайишига олиб келади. Натижада, рақобатга бардош бермаган баъзи Суғ. кп.лари “Суғ. майдонидан” чиқиб кетади. Бунга жаҳон тажрибасидан ҳам мисоллар келтириш мумкин. Жумладан, 1993 йил бошида АҚШда 103 та фуқаролар ҳаётини Суғ.лашга ихтисослашган кп.лар тўлов қобилиятини йўқотган, деб эълон қилинди. Қизиғи шундаки, бу кп.лар ичида молиявий жиҳатдан ишончли бўлган “Экзекьютив Лайф Иншуэранс” кп. ҳам бор. Мутахассислар томонидан унинг активи бир неча миллиард АҚШ долларига баҳоланган. Бу ерда, шундай ўринли савол туғилиши мумкин. Хўш, халқаро Суғ. б.да кузатилган юқоридагидек ҳолат рўй бермаслиги учун, давлат қандай чора-тадбирлар кўриши мумкин?
Биринчидан ҳукумат ўзининг тегишли назорат органи орқали, Суғ. кп.лари томонидан “Суғ. фаолияти тўғрисида”ги Ўзб. Рес. Қонуни талабларини қатъий бажарилишини, шу жумладан, Суғ. заҳираларини тўғри жойланишини назорат қилиб бориш муҳимдир. Иккинчидан, энди шаклланаётган Ўзб. Суғ. б.га молиявий жиҳатдан мустаҳкам хорижий Суғ. кп.ларининг кириб келишини тар. с. керак. Негаки, бу ҳолат маҳаллий Суғ. кп.ларининг рақобат бардошлигига салбий таъсир кўрсатиб, уларни банкрот бўлишига олиб келиши мумкин.
Суғ. ташкилотлари ўз зиммасига олган мажбуриятлари ҳажмига қараб, маълум фоиз ажратиш йўли билан марказлашган Суғ. жамғармасини ташкил этсалар, мақсадга мувофиқдир. Ушбу жамғарма маблағлари қийин ҳолатга тушиб қолган Суғ. ташкилотларига бериладиган ёки улар банкрот деб эълон қилинганда мажбуриятларини бажариши учун хизмат қилади. Бизнингча, бу жамғарма ташкил этилажак давлат Суғ. назорати хизмати томонидан, Суғ.ловчилар уюшмаси вакилларини жалб қилган ҳолда бошқарилиши лозим.
Ўзб. Рес.нинг амалдаги “Суғ. фаолияти тўғрисида”ги Қонунининг 15-моддасида Суғ. фаолиятини л.лаш масалалари кўрсатиб ўтилган. Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолияти Ўзб. Рес. Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган тартибда махсус ваколатли давлат органи берадиган л.лар асосида амалга оширилади.
Л. Суғ.ловчига ҳаётни Суғ. қилиш соҳасида ёхуд умумий Суғ. соҳасида Суғ. фаолиятини амалга ошириш учун берилади. Ҳаётни Суғ. қилиш соҳасида Суғ. фаолиятини амалга ошираётган Суғ.ловчи умумий Суғ. соҳасида Суғ. фаолиятини амалга оширишга ҳақли эмас, умумий Суғ. соҳасининг Ўзб. Рес. Вазирлар Маҳкамаси белгилайдиган айрим турлари (класслари) бундан мустаснодир. Умумий Суғ. соҳасида Суғ. фаолиятини амалга ошираётган Суғ.ловчи ҳаётни Суғ. қилиш соҳасида Суғ. фаолиятини амалга оширишга ҳақли эмас.
Л.да Суғ.ловчи амалга оширишни назарда тутаётган Суғ. турлари (класслари) кўрсатилади.
Ўзб. Рес. Вазирлар Маҳкамасининг “Суғ. хизматлари б.ни янада ривожланлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” қарорига асосан Суғ. фаолияти классификатори тасдиқланган. Унда ҳаётни Суғ. қилиш тармоғи 4 та классдан, умумий Суғ. тармоғи 17 та классдан иборат эканлиги кўрсатилган.
Суғ.ловчининг л.си амал қилишининг тўхтатиб турилиши унинг янги Суғ. шартномалари тузиши тақиқланишига, шу жумладан амалдаги Суғ. шартномалари узайтирилишининг тақиқланишига сабаб бўлади. Бунда Суғ.ловчи илгари тузилган Суғ. шартномалари бўйича ўз зиммасига олган мажбуриятларини белгиланган тартибда бажаришга мажбурдир. Л.нинг амал қилиши тугатилган кундан эътиборан беш кун ичида махсус ваколатли давлат органи Суғ.ловчини тугатиш тўғрисидаги ариза билан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда судга мурожаат этиши шарт.
Суғ.ловчининг илгари амал қилган бошқарув органларининг ваколатлари тўхтатиб турилади ва махсус ваколатли давлат органи томонидан тайинлаган Суғ.ловчининг муваққат маъмуриятига ўтади. Муваққат маъмурият суд қарор чиқаргунга қадар бўлган даврда ўз фаолиятини амалга оширади. Суғ.ловчи муваққат маъмуриятининг ҳисоботи махсус ваколатли давлат органига ҳамда Суғ.ловчини тугатиш тўғрисида махсус ваколатли давлат органининг аризаси йўлланган судга тақдим этилади. Суғ.ловчининг муваққат маъмурияти ўз фаолияти даврида харажат операцияларини амалга оширишга ҳақли эмас, Суғ.ловчининг бошқарув харажатлари (маъмурий харажатлари), Суғ.ловчига тушаётган пулларни ҳисобга ёзиш ва илгари тузилган Суғ. шартномалари бўйича Суғ. ҳодисалари юз берганда Суғ. товонини (Суғ. пулини) тўлаш билан боғлиқ ҳоллар бундан мустаснодир. Суғ.ловчи муваққат маъмуриятининг ишлаш тартиби махсус ваколатли давлат органи томонидан белгиланади. Ушбу модданинг қоидалари Суғ.ловчининг аризасига биноан л. бекор қилинган ҳолларга, шунингдек унинг муассислари (иштирокчилари)нинг ёки таъсис ҳужжатларида шундай ваколат берилган Суғ.ловчининг бошқарув органи қарорига биноан қайта ташкил этилиши ёхуд тугатилишига тааллуқли эмас.
Суғ.ловчи устав фондининг камида тўқсон фоизи муассисларнинг пул маблағларидан шакллантирилади. Суғ.ловчининг устав фондини шакллантириш учун кредитга, гаровга олинган маблағлардан ва бошқа жалб қилинган маблағлардан фойдаланишга йўл қўйилмайди. Суғ.ловчининг устав фонди л. олинадиган пайтга қадар Суғ.ловчининг муассислари томонидан тўланган бўлиши керак.
6. Вазирлар Маҳкамасининг “Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолиятини л.лаш тўғрисида Низом тасдиқланди. Унга кўра, Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолиятини л.лаш Ўзб. Рес. Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган юридик шахслар Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолиятини амалга ошириш учун л. талабгорлари бўлишлари мумкин. Суғ.ловчи ва Суғ. брокерининг Суғ. фаолиятини амалга ошириш учун л.нинг амал қилиш муддати, қоидага кўра, чекланмайди. Л.нинг амал қилиши л. берилган кундан бошланади.
Суғ. ташкилотлари л. олишлари учун қуйидаги талаб ва шартларга жавоб беришлари зарур:
-Ўзб. Рес.нинг Суғ. фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя қилиш;
-Суғ. фаолиятини амалга оширишда олинган ахборотларнинг қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ махфийлигини таъминлаш;
-л.ловчи орган талабига кўра Суғ. фаолиятини амалга оширишга доир қонун ҳужжатларида белгиланган ахборотларни тақдим этиш;
-л. талабгори раҳбари олий маълумотга ҳамда Суғ. соҳасида камида икки йиллик иш стажига эга бўлиши керак;
-л. талабгори (лицензиат) раҳбари бошқа Суғ. ташкилотларида раҳбар лавозимини эгаллашга ҳақли эмас.
а) Суғ.ловчилар учун:
устав фондининг қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам миқдорининг мавжуд бўлиши;
б) Суғ. брокерлари учун:
Суғ. брокерининг Суғ. фаолиятини амалга оширишда шартнома мажбуриятларига риоя этилишини таъминлаш;
Суғ. шартномасининг лицензиат мижози учун қулай шартларда тузилиши ва бажарилиши;
Суғ.лашга доир воситачилик фаолиятини асосий фаолият тури сифатида амалга ошириш.
Л. олиш учун Суғ. кп. л.ловчи органга қуйидаги ҳужжатларни тақдим этади:
а) Суғ.ловчилар учун:
юридик шахснинг номи ва ташкилий-ҳуқуқий шакли, унинг жойлашган жойи (почта манзили), банк муассасасининг номи ва банкдаги ҳисоб рақами, юридик шахс амалга оширишни мўлжаллаётган л.ланадиган фаолият тури ҳамда кўрсатиб ўтилган фаолият тури амалга ошириладиган муддат кўрсатилган л. бериш тўғрисида ариза;
юридик шахснинг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нотариал тасдиқланган нусхаси;
раҳбар тўғрисидаги маълумотлар (олий маълумот тўғрисидаги диплом нусхаси ва меҳнат дафтарчасидан кўчирма);
л. талабгори томонидан л. талабгорининг аризаси л.ловчи орган томонидан кўриб чиқилганлиги учун йиғим тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат;
устав фондининг белгиланган энг кам миқдоридан кам бўлмаган устав капитали тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар (банк маълумотномаси, мол-мулкни қабул қилиш-топшириш далолатномалари ва бошқа ҳужжатлар);
Суғ. фаолиятининг иқтисодий асосланиши, унга Суғ.лаш операцияларини ривожлантириш прогнозини, эҳтимол тутилган қайта Суғ.лаш битишувлари режасини, Суғ. заҳираларининг ҳисоб-китоб режасини ўз ичига олувчи л.ланаётган Суғ. класси бўйича бизнес-режа киради;
Суғ.лашнинг л. талаб қилинадиган турлари бўйича қоидалар (шартлар), л.да қуйидагилар бўлади: Суғ.лаш субъектлари доирасини белгилаш ва Суғ. шартномаси тузиш бўйича чеклашлар, Суғ. объектларини белгилаш, Суғ. ҳодисалари рўйхатини белгилаш - ушбу ҳолатлар рўй берганда Суғ.ловчининг Суғ. тўловлари бўйича мажбуриятлари пайдо бўлади, (асосий ва қўшимча шартлар), олиб қўйиш (таваккалчиларнинг ёки мол-мукларни) бунда Суғ.ловчи мажбуриятларни бажармасдан озод бўлади, Суғ. мукофотлари тарифлари (ставкалари), Суғ.лашнинг энг кўп (энг кам) муддати, Суғ. шартномаларини тузиш ва Суғ. мукофотларини тўлаш тартиби, томонларнинг Суғ. шартномаси бўйича ўзаро мажбуриятлари ва Суғ. шартномалари бўйича тўловни рад этишнинг мумкин бўлган ҳолатлари Суғ. шартномаси бўйича эътирозларни кўриб чиқиш тартиби. Қоидаларга Суғ. шартномалари намуналари илова қилиниши керак. Л. талабгори раҳбари томонидан тасдиқланган Суғ.лаш қоидалари (шартлари) икки нусхада тақдим этилади, уларнинг бетлари тикилган ва рақамланган бўлиши керак. Фаолият тури фақат қайта Суғ. қилишдан иборат бўлган л. талабгорлари мазкур бандда кўрсатиб ўтилган ҳужжатларни тақдим этадилар, Суғ.лаш қоидалари (шартлари)га оид хат боши бундан мустасно.
б) Суғ. брокерлари учун:
юридик шахснинг номи ва ташкилий-ҳуқуқий шакли, унинг жойлашган жойи (почта манзили), банк муассасасининг номи ва банкдаги ҳисоб рақами, юридик шахс амалга оширишни мўлжаллаётган л.ланадиган фаолият тури (унинг бир қисми) ҳамда кўрсатиб ўтилган фаолият тури амалга ошириладиган муддат кўрсатилган л. бериш тўғрисида ариза;
юридик шахснинг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисидаги гувоҳноманинг нотариал тасдиқланган нусхаси;
л. талабгори томонидан л. талабгорининг аризаси л.ловчи орган томонидан кўриб чиқилганлиги учун йиғим тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат;
устав капитали тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар (банк маълумотномаси, мол-мулкни қабул қилиш-топшириш далолатномалари ва бошқа ҳужжатлар).
Кўрсатиб ўтилган ҳужжатлар бир нусхада тақдим этилади.
Л. талабгорининг аризаси кўриб чиқилганлиги учун Ўзб. Рес.да белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг беш баравари миқдорида йиғим ундирилади. Ариза кўриб чиқилганлиги учун йиғим суммаси л.ловчи органнинг махсус ҳисоб рақамига ўтказилади. Л. талабгори берилган аризадан воз кечган тақдирда тўланган йиғим суммаси қайтарилмайди.
Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолиятини л.лаш иловада келтирилган схемага мувофиқ амалга оширилади (1-иловага қаранг). Илова келтирилган схемадан кўриниб турибдики, Суғ.ловчилар ва Суғ. брокерларининг Суғ. фаолиятини л.лаш жараёни 6 та босқични ўз ичига олиб, дастлаб л. талабгори зарур ҳужжатларни тайёрлайди ва уни кўриб чиқиш учун Молия вазирлигига тақдим этади. Кейинги босқичда ҳужжатлар Молия вазирлиги томонидан қабул қилинади ва кўриб чиқиш учун эксперт комиссияга берилади. Эксперт комиссияси тақдим этилган ҳужжатларни батафсил ўрганиб чиқиб, Суғ.ловчига ёки Суғ. брокерига л. бериш ёхуд л. беришни рад этиш тўғрисида қарор қабул қилади.
Шундай қилиб хулоса қилиш мумкинки, Ўзб.да Суғ. назорати давлат органига юклатилган Суғ. фаолиятини л.лаш ваколати, пировардида, барча Суғ.ланувчиларнинг, яъни Суғ. кп.лари мижозларининг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Бундай тизимининг яратилганлиги нафақат Суғ.ланувчиларнинг, балки давлатнинг манфаатларига мос келади.