Banklarining

Tijorat banklarining aktiv operatsiyalari tarkibi va ularning joylashishi

Reja:

1. 
   Bank aktivlari,ularning mohiyati va mazmuni
   
2. 
   Bank aktivlari tarkibi va ularni balansda joylashishi.
   
3. 
   Bank aktivlarining sifat darajasi va ularning diversifikatsiyasi.
   

1. Bank aktivlari,ularning mohiyativa mazmuni

Iqtisodiy manfaat odatda aktivlarda pul oqimi shaklida namoyon bo`ladi. Naqd puldan tashqari har qanday resurs aktivga aylanishi uchun alohida yoki biron bir boshqa resurs bilan birgalikda bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur. Bank aktivlari, bankning aktiv amalyoti natijasida shakllanadi, ya`ni bank balansini likvid xolda ushlab turib, o`z va jalb qilgan mablag`larini foyda olish maqsadida joylashtirish faoliyatini taminlaydi. Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadning asosiy qismini oladi.
“Aktiv” so’zi lotincha “activus” so’zidan olingan bo’lib “faol, ta’sirchan, ishchan” ma’nosini bildiradi.
Bank aktivlari-bu bankka tegishli hamda moddiy qiymatga ega bo’lganqiymatliklar: naqd pul mablag’lar, qarzga berilgan mablag’lar, binolar va asbob- uskunalardan tashkil topadi. Bulardan tashqari bankda=nomoddiy aktivlar ham mavjudbo’lib, bularo’zlariningmoddiyshakligaegabo’lmaydilar, ammo bankning asosiy faoliyatida faol ishtirok etadilar. Bankaktivlaritarkibining to’g’ribelgilab olinishivaulardanmaqsadlifoydalanishibanklarningsamaralifaoliyatolibborishiga asoshisoblanadi. Tijoratbanklari faoliyatidauningaktivlarivaularbilanbog’liqaktiv operatsiyalarining risklikdarajasinianiqlashbujarayoniniboshqaribborishmuhim o’rintutadi. Bankaktivlaritarkibideyilganda,balansyakuniganisbatanharxilsifatdagi aktivlarsalmog’itushuniladi.
Tijoratbanklari aktivlarini asosan to’rt kategoriyaga bo’lib o’rganish mumkin:

• 
  kassadagi pul mablag’lari va ularga tenglashtirilgan mablag’lar;
  
• 
  investitsiya vaqimmatli qog’ozlar;
  
• 
  ssudalar;
  
• 
  binolarvaasbob-uskunalar.
  

Bank aktivlarining eng asosiy qismini:

• 
  ssudalar, yani bank kreditlari tashkil qiladi -19.9 %dan to 82.3%gacha;
  
• 
  ikkinchi o`rinda investitsiya va qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan operatsiyalar tashkil qiladi -2.1 foizdan 23.9 foizgacha;
  
• 
  Uchinchi o`rinda kassadagi naqd pullar- 0.2 foizddan 12.9 foizgacha;
  
• 
  boshqa turdagi aktivlar, yani asosiy fondlarga qo`yilmalardan tortib, to bankning turli hisob operatsiyalarigacha 0.2 foizdan to 7.8 foizgachani tashkil qiladi.
  

Kassadagi pul mablag’lari – bankning kassasidagi saqlanayotganva bank kunlik hisob raqamlar bo’yicha naqd pul berishga, pulni maydalab berishga, naqd pul shaklida kreditlar berishga,bank xarajati uchun haq to’lashga, xizmatchilarga ish haqi berishga va boshqa xarajatlarga ishlatish uchun zarur bo’lgan qog’oz pullar v
tangalar hisoblanadi.Shuning uchun ham bank mijozning talabini qondirish uchun beriladigan qog’oz pullarga va tangalarga ega bo’lishi kerak.Ushbu kassadagi naqd pullarning qoldig’iga bir nechta omillar ta’sir qiladi,
Jumladan: mavsumiylik, bankning hududiy joylashishi va boshqalar. Odatda jahon amaliyotida bank aktivlarning naqdpulbo’limiga,kassadaginaqdpullar,majburiyzahiralarfondiga ajratmalar, vakillik banklarga joylashtirilgan depozitlar hamda inkassatsiya qilinayotgannaqdpullarqo’shiladi,chunkibumablag’larbirinchitalabqilinganda naqdpulgaaylanadi.Shuninguchunhambumablag’larni bankda“birinchimudofaa chizig’i”debatashadi, chunkimijoztasodifano’zdepozitiniyokikreditso’rab kelgandaaynanshumablag’lardanfoydalaniladi.
Bizning fikrimizcha, tijorat banklarining kassali aktivlariga xos bo’lgan asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Kassali aktivlarning likvidlilik darajasi nisbatan juda yuqori bo’lganligi sababli ularning daromadlilik darajasi sezilarli darajada pastdir.
   

Tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullar xalqaro bank amaliyotida daromad keltirmaydigan aktiv hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, tijorat banklarining Markaziy bankdagi «Nostro» vaqillik hisobvaraqlarining qoldiqlari ham daromad keltirmaydi, chunki dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida markaziy banklar mazkur hisobvaraqlarining qoldiqlariga foiz to’lamaydi.
Tijorat banklarining kassali aktivlarining tarkibida ularning boshqa banklardagi
«Nostro» vaqillik hisobvaraqlarining qoldiqlari bank uchun sezilarli harajatni yuzaga keltiradi, chunki boshqa banklar «Nostro» vaqillik hisobvaraqlarini yuritganligi uchun komission to’lov oladilar. Inkassatsiya jarayonidagi pul mablag’lariga kelsaq, ularning daromadlilik darajasi juda past bo’lib, bu holat undiriladigan komission to’lov stavkasining past ekanligi bilan izohlanadi.

2. 
   Kassali aktivlar moliya bozorlari rivojlanmagan mamlakatlarda tijorat banklari balansining likvidliligini ta’minlash imkonini beradigan yagona aktivlar guruhi hisoblanadi.
   

Rivojlanag’tgan mamlakatlarning ko’pchiligida moliya bozorlari zaif rivojlangan bo’lib, bu holat tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanmaganligi tijorat banklari aktivlarining bir qismini yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar hisobidan shakllantirish imkonini bermaydi.
v) Kassali aktivlar mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning o’zgarishiga, moliya bozorlarining segmentlaridagi o’zgarishlarga nisbatan sezilarli darajada ta’sirchan bo’lgan aktivlar hisoblanadi.
Tijorat banklari aktivlarining likvidlilik darajasiga ko’ra ikkinchi guruhini ularning qimmatli qog’ozlarga qilgan investitsiyalari egallaydi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan bank investitsiyalarini yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy sabablari, fikrimizcha, quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Hukumatning qimmatli qog’ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega. Chunki ularga nisbatan qimmatli qog’ozlar bozorida doimiy harakterga ega bo’lgan barqaror talab mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog’ozlari hisobidan tijorat banklarining likvidliligini ta’minlash imkonini beradi.
   
2. 
   Hukumatning qimmatli qog’ozlari qat’iy belgilangan foizda bankka daromad keltiradi. Demak, ular bankning foizli daromadlari hajmini oshirish imkonini beradi, bu esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy shartidir.
   

Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, rivojlangan xorijiy davlatlarda tijorat banklari qimmatli qog’ozlar portfelida veksellar bilan bog’liq aktivlar yuqori salmoqni egallaydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, tijorat veksellari indossament orqali bir sub’ektdan ikkinchi sub’ektga uzatilish xususiyatiga ega. Bu esa, ularni to’lov vositasi sifatidagi rolini oshishiga olib keladi. Ikkinchidan, tijorat banklari vekselni o’zlarida diskont stavkasi bo’yicha hisobga olish yo’li bilan real daromad oladilar. Bundan tashqari, tijorat banklari hisobga olingan veksellarni Markaziy bankka qayta hisobga oldirish yo’li bilan Markaziy bank kreditlarini olish imkoniga ega bo’ladilar.
Hissali ishtirok shaklidagi bank investitsiyalari Germaniya va Yaponiya tijorat banklari amaliyotida keng rivojlangan. Ushbu mamlakatlarning tijorat banklari mijozlarining ustav kapitalida ishtirok etish yo’li bilan ular faoliyatini boshqarish jarayonlariga ta’sir etishni o’z faoliyatlarining ustivor yo’nalishlaridan biri deb hisoblaydilar. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, investitsiyalar ichida risk darajasi eng yuqori bo’lgan investitsiya shakli hissali ishtirok shaklidagi investitsiya hisoblanadi. Chunki oddiy aktsiyalarga dividend sof foyda hisobidan to’lanadi. Sof foyda esa barcha harajatlar moliyalashtilgandan so’ng hosil bo’ladi.
Demak, rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklarida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarning asosiy qismi hukumatning va korporatsiyalarning tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalariga to’g’ri keladi. O’zbekiston Respublikasida esa buning teskarisidir.
Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarni daromadlilik darajasiga ko’ra ikki yirik guruhga bo’lish mumkin:

1. 
   Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar.
   
2. 
   Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar.
   

Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning daromadlilik darajasi juda yuqori, shu sababli, ularning risk darajasi yuqori.
Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning likvidlilik darajasi yuqori, shu sababli, ularning daromadlilik darajasi past.
Korxona va tashkilotlar hamda shaxslarga ajratilgan kreditlar:
Mubolag’asiz, bankning yirik aktivi bo’lib kreditlar hisoblanadi. Mablag’larni turli kredit operatsiyalariga joylashtirayotgan bank boshqaruvi mijozning kreditga bo’lgan talabini kondirish bilan birga daromad olish birinchi galdagi vazifa deb hisoblaydi. Ma’lum kredit bitimining likvidlilik darajasi ikkinchi darajali axamiyatga ega. Shuningdek, bank boshqaruvi mablag’larning “kredit portfeli” ichida taqsimlanish masalasini ham xal etishi lozim, ya’ni muddatli haridlarni, savdo sanoat kompaniyalarini, ko’chmas mulk va boshqalarni kreditlash kabi turlar o’rtasida. Bunday taqsimlanishning
asosi bo’lib kreditlarning nisbiy daromadliligi, shuningdek turli turdagi kreditlarga bo’lgan talab hisoblanadi.
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar - bank aktivlarining asosiy moddalaridan biri bo’lib hisoblanadi, chunki bank O’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, operatsiyalarni bajarish uchun shart - sharoitga ega bo’lishi lozim. Bankning asosiy vositalariga bino - inshootlar, kapital kurilish uchun bank tomonidan qilingan harajatlar, ofis va ish mebeli, jixozlar, kompyuter va boshqa hisoblash texnikasi aloqa vositalari kabilar kiradi. Markaziy Bank belgilagan me’yorlar tijorat bankining kapital harajatlari miqdorini bank aktivining 10 foiz miqdorida cheklaydi
Tijoratbanklarining aktivlario’zigaxosbelgilarigako’ralikvidlikvarisk darajasiga qarabhamdadaromadkeltirishiga qarabbir nechaguruhlargabo’linadi.
Bank balansidaaktivlar likvidlik darajasiga qarab aks ettiriladi va likvidlik darajasigaqarabularquyidagi 3guruhga:
-yuqorilikvidliaktivlar;
-likvidliaktivlar;
-nolikvid(pastlikvidli) aktivlarga bo’linadi.

1. 
   Yuqori likvidli aktivlar— bu moliyaviy aktivlar, bir necha kun ichida oladigan yoki tezda realizatsiya qilib pul mablag`lariga aylanadigan aktivlar tushiniladi. Bularga kassadagi pul mablag`lari, Markaziy bankdagi korrschyotdagi mablag`lar hamda yetakchi rivojlangan banklarda vakillik hisobraqamdagi mablag`lar.
   
2. 
   Likvidli aktivlar— bunga o`rtacha darajadagi likvid aktivlar kiradi. Bularga – 30 kun ichida realizatsiya qilinadigan va pulga aylanadigan aktivlar kiradi. Qisqa muddatli aktivlarga tez sotiladigan veksellar va boshqa qisqa muddatli qimmatli qog`ozlar, hukumatning qimmatli qog`ozlari kiradi.
   
3. 
   Past likvidli aktivlarga — qiyinchilik bilan pulga aylanadigan aktivlar kiradi., bular: uzoq muddatli kreditlar, investitsiyalar, qiyin sotiladigan bin o va inshoatlar hamda muddati o`tgan qarzlar kiradi.
   

1guruh-yuqorilikvidli aktivlar.Bularga: a)kassadagivayo’ldaginaqdpullar,qimmatbaho toshlar,moneta,cheklarva
boshqapulhujjatlari;
b)vakillik hisobvarag’idagi mablag’ qoldiqlari;
v)«Nostro»va«Vostro»schetlardagi qoldiqlar;
g)majburiyrezervlarscheti bo’yichamablag’larqoldig’i;
d)qimmatli qog’ozlar,xazina veksellari,davlat obligatsiyalari, O’zR MBning qimmatli qog’ozlarivaobligatsiyalari.
2guruh-likvidaktivlar. Bularga: a)berilgankreditlar (jumladan,banklararoham); b)o’zinvestitsiyalari;
v)boshqaqimmatli qog’ozlar,muddati30kungachabo’lgandebitorlar; 3guruh-nolikvid(pastlikvidli) aktivlar. Bularga: a)muddatio’tganssudalar;
b)muddatio’tganfoizlar;
v)sudaralashuvibilano’zlashtirilishi ko’zdatutilgan ssudalar;
g)tugallanmaganishlabchiqarish; d)asosiyvositalar kiradi.
Bankdoimiytarzdao’zining likvidliliginima’lumbirdarajadasaqlashi kerak, ya’nio’ziningto’lovgaqobilliginishubhaostidaqoldirmasligikerak.Likvidlilikka bo’lgantalabaktivlardan keladigandaromadnioshirishfaoliyatigama’lumdarajada qarshituradi.Bankningaktivlariqanchalikdarajadalikvidlibo’lsashunchalik ular bilanbog’liqriskkichikbo’ladi, ammoshungajavoban ulargato’lanadiganfoizham ya`ni daromad xam shunchalikkambo’ladi. Belgilangan to’lovga qobillik doirasidan chiqmagan holda, aktivlarga joylashtirilgankapitaldan daromadnioshirish,bankdaboshqarishsan’atini belgilaydi.
O’zbekistonbanktizimidalikvidliliknita’minlashningengoddiyusulibankning birqismaktivlarinilikvidshaklida, masalan,naqdpul, Markaziybank vaboshqa banklar vakillik hisobvaraqalaridagi qoldiqlar, davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarishaklidasaqlashhisoblanadi. Jahonbankimateriallarigako’rato’lovga qobiliyatliliko’zkapitaliningijobiykattaliligabog’liqdir.
Bankaktivlaritarkibidabirinchidarajalilikvidliaktivlarhissasiqanchalik ko’p bo’lsa,banklikvidliligishuncha yuqoribo’ladi.Lekin,shunihamalohidabelgilash zarurki,bundayaktivlardaromad keltirmaydi,shuninguchunbundaytarkibiy aktivlarni harqandayholatdamaqsadgamuvofiqdebhisoblabbo’lmaydi.
Balans aktivlari risk darajasi bo’yicha0, 20, 50, 100 foizli to’rt guruhga bo’linadi.Harxiltoifaliaktivlarnisbiyriskligio’zzimmasigamajburiyatlarni qabul qilganshaxsturiva garovyokikafolattavsifigabog’liq.Masalan, naqdpul0foizli riskdarajasigaegabo’lsa, tijoratkreditlari100foizlirisklitoifasigakiradi. Butijorat kreditlarikapitalningmuayyansummasibilanto’liqta’minlanganbo’lishikerakligini anglatadi. Risknihisobgaolganholdagiaktivlarsummasiharbiraktivbalanssummasini unga tegishli risk miqdoriga ko’paytirish va risk bo’yicha aniqlangan aktivlar
yig’indisiorqalitopiladi.quyidabankaktivlari toifalariningta’rifikeltirilgan.
Riskdanholisbo’lganaktivlar(riskkoeffitsienti-0foiz)quyidagilarni o’z ichiga oladi: a)bankdavauningfiliallaridanaqdpulko’rinishidasaqlanayotgan milliyva
chetelvalyutasi(jumladan,yo’ldaginaqdpullar vabankomborlaridayokiMarkaziy bankomborlaridasaqlanayotganoltin quymalar);
b)Markaziybankvauninghududiyboshqarmalarida vakillikvazaxira hisobraqamlaridagimablag’lar;
v)hukumatvaO’zbekistonRespublikasi Markaziybankigato’g’ridan-to’g’ri talablar vabuemitentlar tomonidanchiqarilganqimmatli qog’ozlar;
g)Iqtisodiyhamkorlik vataraqqiyot tashkiloti(IHTT)gakiruvchimamlakatlar hukumatlari va markaziy banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar, shuningdek, bu mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga qo’yiladigan boshqatalablar;
d)aktivlaryokiularningO’zbekistonRespublikasi vaIHTTgakiruvchi mamlakatlarmilliyvalyutalarigadenominatsiyaqilinib,naqdpulbilanta’minlangan hamdabankdaalohidacheklabqo’yilgandepozithisobraqamdasaqlanayotganqismi.
Minimal risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsienti-20%) quyidagilardaniborat: a)IHTT davlatlarida ro’yxatga olingan depozitar institutlariga nisbatan talablar,
shujumladan, qarzlarvapulbozorivositalari; b)IHTTdavlatlaridaro’yxatgaolingandepozitarinstitutlarikreditlaribilan
ta’minlanganboshqabarchaaktivlar.IHTTdavlatlaridepozitarinstitutlariningkapitali bo’lganqimmatliqog’ozlaryuqoririskdarajasiga(100foiz)ega aktivlarqatoriga kiradi;
v)bankningIHTTdavlatlarimaxalliyhokimiyatorganlariganisbatantalablari, shuningdek,ulartomonidankafolatlangan bankaktivlari.Butalablarvakafolatlar bo’yichato’lovlaralohidaloyihalarbo’yicha tushumlardanemas, balki yuqorida ko’rsatilgantashkilotlar byudjetihisobidanamalga oshiriladi.
g)bankning Jahon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, Evropa tiklanish va taraqqiyot banki,OsiyoTaraqqiyotbankikabixalqarokredittashkilotlariganisbatan talablari, shuningdek,butashkilotlar tomonidankafolatlanganbankaktivlari;

4. 
   joriybozorqiymatidabog’langan vaJahonbanki,XalqaroValyutaFondi, Evropatiklanishvataraqqiyot banki,Osiyotaraqqiyot bankikabixalqarokredit tashkilotlari tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlar bilan ta’minlanganaktivlar vaularningqismlari;
   
5. 
   bankning IHTTga a’zo bo’lmagan mamlakatlarningmilliy valyutalariga denominatsiyaqilinganvamilliyvalyutadagimajburiyatlarbilanqoplangan,IHTTga a’zobo’lmagandavlatlarMarkaziyHukumatlarivamarkaziybanklariganisbatan talablari.
   

Milliy valyutaga denominatsiya qilinmagan va milliy valyutada moliyalashtirishsummasidan oshibketganaktivlarqismiriskdarajasiyuqori(100 foiz)bo’lganaktivlar qatorigakiritiladi.
z)joriybozorqiymatidabaholanganvaO’zbekistonRespublikasi hukumati, O’zbekistonRespublikasi MarkaziybankiyokiIHTTgakiruvchidavlatlarMarkaziy hukumatlaritomonidanemissiyaqilinganyokikafolatlanganqimmatliqog’ozlar ko’rinishidagigarovbilanta’minlanganyokikafolatlanganaktivlar,ularningqismlar vabalansdantashqarimajburiyatlar. qimmatliqog’ozlarbanktasarrufidabo’lishiva belgilangantartibgamuvofiqungaberilishi lozim.Kafolatlarto’g’ridan-to’g’riva hech qanday shartlarsiz,ya’ni ularni qo’llashni cheklovchibiron-bir qo’shimcha shartlarnio’zidaqamrabolmaganbo’lishikerak;
i) o’tkazishjarayonidagipulhujjatlari(yo’ldaginaqdpullarhisobgakirmaydi).
O’rtacha risk darajasiga ega aktivlar (riskkoeffitsient-50foiz) quyidagilardaniborat:

1. 
   jismoniyshaxslargabiroilagauy-joy(xonadon)sotibolishyokiqurish uchun berilganva dastlabkigarov (garovpredmetigaegalik qilishningimtiyozli huquqi) sifatida sotib olinayotgan yoki qurilayotgan uy-joy (xonadon) bilan ta’minlangankreditlar. Bundassudamiqdorining garovqiymatiganisbati60foizdan oshmasligi kerak. 60 va undan ortiq kunga muddati o’tgan, foizlar hisoblash to’xtatilganyokirestrukturizatsiyalangankreditlarriskdarajasi yuqori(100foiz) bo’lgan aktivlartoifasigakiradi.Biroilauchunuy-joyqurishmaqsadida beriladigan kreditlarshuuy- joydayashamoqchibo’lganxususiyshaxslargaginaberilishikerak. Bankdastlabki garovhuquqiga egabo’lmasa,bundaykreditlarriskligiyuqori(100 foiz)bo’lganaktivlar hisoblanadi;
   
2. 
   bankning IHTTga kiruvchi davlatlar mahalliy hokimiyat organlariga nisbatan
   

talablari yoki bu talablar va kafolatlar bo’yicha to’lovlar mazkur majburiyatlarbo’yicha moliyalashtiriladiganmuayyan loyihatushumlarigabog’liq bo’lsa,ushbutashkilotlartomonidankafolatlangan aktivlar.Yuqoridagitashkilotlar tomonidanemissiyaqilinganqimmatli qog’ozlar.
Yuqori risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsienti -100 foiz) quyidagilardaniborat:

1. 
   banktomonidanberilganbarchakreditlar,jumladan,tadbirkorliktuzilmalari, qishloq xo’jalik, ishlab chiqarish korxonalariga berilgan kreditlar, shuningdek, iste’molvaipotekakreditlari.
   
2. 
   bankningasosiyvositalari, inshootlari,jihozlari vashaxsiyko’chmasmulki; g)boshqabarchaaktivlar.
   

Hozirgivaqtdarivojlangan mamlakatlarningbankamaliyotidaaktivlarning sifatini aniqlashningasosiy mezoni bo’lib riskka tortilgan aktivlarning kapitalga nisbatimaydongachiqmoqda vashungaasosanbanklarreytingibelgilanadi.Reyting beshtipdagi baholarturkumigaega.

1. 
   reyting(kuchli).Agartortilganaktivlarning aktsionerkapitaliganisbati5foizdanoshmasa,ba’zi hollardabunisbat5foizlikchegaradanozroqoshsaham,agarbankningiqtisodiy sharoiti baquvvatbo’lsavaboshqaruvorganlario’zlariningmuammolikreditlarbilan ishlashda bilimdonligini ko’rsatsa, bu aktivni kuchli aktivlar sifatida keltirish mumkin.
   
2. 
   reyting(qoniqarli). Rezervning
   

o’rtachatortilganmiqdorijamikapitalganisbatan15%danyuqori bo’lmasligilozim.Buholdahamssudalarbo’yichamuammolarbo’lmasa,bankning kreditsiyosatitalab darajasidaolibborilsashuguruhgakiritishmumkin.

3. 
   reyting(o’rtacha). Tortilganaktivlar
   

jamikapitalning30foizidanoshmasligikerak

4. 
   reyting(muammoli). Tortilganaktivlar jamikapitalning50foizidanoshmasligikerak.
   
5. 
   reyting(qoniqarsiz). Tortilganaktivlar jamikapitalning50foizidanoshganholdaqo’llaniladi.
   

Daromadkeltirishgaqarabbankaktivlari: daromadkeltiruvchivadaromad keltirmaydiganaktivlarga bo’linadi.
Daromad keltiruvchi aktivlar;

• 
  Daromad keltiruvchi aktivlarni baholash muhim ahamyatga ega. Ular kredit salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi.
  
• 
  Daromad tahlili sifat ko`rsatkichiga nisbatan miqdor ko`rsatkichiga ko`proq tegishlidir, shu sababdan u bank faolyatini baholashdaa katta axamyatga ega. Bank kapitalini oshirish va kredit potensiyalini mustahkamlash uning mustaqilligiga bog`liqdir. Bankning daromadi asosan kreditlar bo`yicha foiz stavkasi, kredit qo`yilmalari hajmi va bank likvidligiga bog`liq.
  
• 
  Tijorat banki aktivlarining asosiy qismini, odatda mijozlarga berilgan kreditlar va banklararo kreditlar tashkil etadi.
  

Daromadkeltiruvchiaktivlargaquyidagilarkiradi:

1. 
   Qisqa va uzoq muddatli ssudalar (axoliga, mijozlarga, boshqa banklarga);
   
2. 
   Muddati o`tib ketgan ssudalar bo`yicha qarzlar va foizlar;
   
3. 
   Faktoring, lizing, forfeyteng, trast operatsiyalaridan olinadigan daromadlar;
   
4. 
   Qimmatli qog`ozlar operatsiyalaridan olinadigan daromadlar;
   
5. 
   Berilgan kafolat va topshiriqnomalar keltiradigan daromadlar. Daromad keltirmaydigan aktivlar
   

• 
  Bank aktivlari hajmida daromad keltirmaydigan aktivlarning salmog` yuqori bo`lishi bankning resurslar bazasida samarasiz aktivlarni mavjudligini izohlaydi va likvidlik darajasiga tasir qiladi.
  
• 
  Bankka daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarni tahlil qilish, ularrning funksiyalarini iqtisodiy sharoitga bog`liq holda aktivlarni tarkibini o`zgartirib turish kerakligi to`g`risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Agar tijorat banklari o`zlarining balanslari tarkibini o`zgartirmasa, bu so`zsiz yangi inqirozga olib keladi.
  

Daromadkeltirmaydiganaktivlarga quyidagilarkiradi:

1. 
   pulaktivlari guruh
   
2. 
   asosiy vositalar v)kapital harajatlar
   

g)barchamoddiyaktivlar vaboshqaaktivlar d)nomoddiyaktivlar kiradi. 2guruhaktivlarigabankfaoliyatidakattae’tiborberilishilozim.Chunki bu
guruhdaaktivlarnisifatinipasaytiruvchi aktivlar,muddatikechiktirilgan,foizsiz ssudalar,muddatio’tganssudalarvafoizlarto’lanmagan ijaravaboshqalarbo’lishi mumkin.
Aktivlarningmaqsadgamuvofiqjoylashishibo’yichaumumiyko’rsatkich– daromad keltiruvchi aktivlarning umumiy aktivlar summasiga nisbati orqali aniqlanadi.Tijoratbanklarining daromadkeltiruvchiasosiyaktivlari–mijozlarga berilgan kreditlardir. Banklarning ikkinchi daromad keltiruvchi aktiv turi– davlatning qisqamuddatliobligatsiyalari(DQMO)gajalbqilinganbanklararo kreditlar vainvestitsiyalar kichiksalmoqnitashkil qiladi.
Muddatio’tganaktivlarning salmog’iumumiyaktivlarhajmidan3foizdan oshmasligilozim. Agarbuaktivlarmiqdori2vaundanortiqmartao’rnatilgan normadanko’p bo’lsa,bankfaoliyati judamuammoli,uningkreditsiyosatijudazaif debbaholanadi. Tijoratbanklaridadaromadkeltiruvchiaktivlarqatoridakreditlardan tashqari qimmatli qog’ozlar,chet el valyutasidajalb qilinganmablag’larhammavjud. Agar aktivlar tarkibida daromad keltiruvchi aktivlar salmog’i qancha ko’p bo’lsa, bu holat bank o’z aktivlaridan daromad olish maqsadida samarali foydalanayotganinibildiradi.
Tijoratbanklariqimmatliqog’ozlarbozorida investitsioninstitutsifatidafaol ishtirok etadilar. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida broker va diller sifatida ishtiroketadilar. Tijoratbanklarifaoliyatining o’zigaxosxususiyatishundaniboratki,ular qimmatliqog’ozlarbozoriningboshqaqatnashchilaridan farqlio’laroq,shubozorda ayni vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli emitentlar sifatida o’zin namoyonetaoladilar.Rivojlanganbozoriqtisodiyoti mamlakatlaridakompaniya aktivlarining40-80%bankkapitalihisobidan ta’minlanadi,qimmatliqog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa bank foydasini
shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Tijorat banklari o’z aktivlarini diversifikatsiyalash, qo’shimcha daromad olish va balansining likvidliligini ta’minlash maqsadida DQMO dan keng foydalanadilar. Bu qimmatli qog’ozlar bo’yichaolinadigandaromadkafolatlanganvaularyuqorilikvidlilikkaegadir.
Daromadkeltirmaydiganaktivlarguruhiga kassa,Markaziybankdagi«Nostro» vakillikhisobvarag’idagi mablag’lar,asosiyvositalarkiradi.Bankaktivlarihajmida daromad keltirmaydigan aktivlar salmog’ini yuqori bo’lishi bankning resursla bazasida samarasiz likvidlilik darajasini ko’rsatadi.
Bankdadaromadkeltiruvchi vadaromadkeltirmaydiganaktivlarnitahlilqilish, ularningfunktsiyalariiqtisodiysharoitgabog’liqholdaularningtarkibinio’zgartirib turish kerakligito’g’risidaxulosa chiqarishgaimkon beradi. Iqtisodiybeqarorlik sharoitidafaoliyatsiz aktivlarningko’pginaqismifaoliyat qilayotganaktivlarning elementlariga aylanadi,ko’pinchabu valyutava harakatsiz aktivlarga tegishlidir.
Agar tijorat banklar o’zlarining balanslari tarkibi o’zgartirmasa, bu bank faoliyatida muammolaryuzagakelishigaolibkeladi.Tijoratbanklari aktivlaribilanbog’liqbo’lganrisklarichidakreditoperatsiyalar bo’yicharisklarasosiyo’rinniegallaydi.Buaktivoperatsiyalarbilanbog’liqbo’lib, bu risklargaberilgankreditlar,hamdato’lovmuddatikechiktirilganssudalarbo’yicha risklarkiradi. Kredit riski nafaqat kredit ob’ektiga, balki kredit sub’ektiga yangicha yondashishiorqalihamo’sibboradi.
Buriskto’g’rimijozningmoliyaviyahvoliog’irlashganda,ularningfaoliyatida ko’zdatutilmagan qiyinchilik va muammolaryuzagakelganda,bozordanoqulay sharoityuzagakelganisabablipaydobo’lishimumkin.
Xuddishuninguchunhamharbirtijoratbankio’zaktivlarinijoylashtirishniva uni boshqarishusullarinio’zi ishlab chiqmog’izarur. Ma’lumki,tijorat banklari aktivlariningqiymativaulardanolinadiganfoydao’zgaribturishimumkin. Aktivlar bilan bog’liq risklar aktivlar bahosining va ular
Lar qiymatini o’sishi bilan qoplanishi va natijada bank aktivlarining umumiy qiymatlarini saqlab qolishi imkoniyatiga ega bo’lishi mumkin. Bank aktivlarining qiymatini va ulardan keladigan daromadlarni to’g’ri hisob- kitob qilib rejalashtirish bank faoliyatining samaradorligiga olib kelishi, aktivlar qiymatini noto’g’ri hisoblash, ularni joylashtirish bankning moliyaviy ahvolida qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin.

2.