Bioetika: inson qadr qimmati va huquqlari

BIOETIKA: INSON QADR QIMMATI VA HUQUQLARI
ANNOTATSIYA: Ushbu maqolada bioetika bo‘yicha tushuncha berilgan.Bioetika ta'lim intizomi falsafiy o‘va tibbiy universitetlarga kirib kelishi tibbiyot sohasida bioetikani o‘rni, o‘rganishda ustuvor vazifalari kelajakda shifokorlarlarning bioetik madaniyatini shakllantirish haqida
Kalit so‘zlar: Bioetik , falsafiy ,biotig‘biyot dhunoslik ,sintez biotibbiy texnologiya.
KIRISH
Bioetika bo'yicha birinchi tadqiqot instituti - Gastings markazi-1969 yil iyun oyida Nyu-Yorkda asos solindi. 1971yili Vashingtondagi Jorjtaun universiteti Jozef va Rose Kennedi nomidagi etika institutini tashkil etdi, u o'z navbatida bioetika markazini yaratdi va 1978 yilda 4 jilddan iborat birinchi "bioetika Ensiklopediyasi" ni nashr etdi (oxirgi nashr 2005 yilda chop etildi). Bu bioetika institutsionalizatsiyasi bo’yicha birinchi qadamlari bo'lib, ular XXI asrda uning ahvoliga taqqoslanishi mumkin edi, usha paytda butun dunyo bo'ylab bioetik tashkilotlarning umumiy soni yuzdan oshib ketdi (eng katta bioetik tadqiqot markazlari Avstraliya, Buyuk Britaniya, Kanada va Amerika Qo'shma Shtatlarida joylashgan). Bioetikaning ta'lim intizomi falsafiy va tibbiy universitetlarda xalqaro ta'lim standartiga qanday kirdi. Tibbiyot sohasi talabalarining falsafiy o'rganishidagi ustuvor vazifa- kasbiy malakani fuqarolik mas'uliyati bilan birlashtiradigan muammoli vaziyatlarda konstruktiv ishlashga qodir bo'lgan erkin va mas'uliyatli shaxsni shakllantirish uchun ularning ijodiy fikrlash va ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishdir. Ayni paytda O'zbekiston respublikasining barcha hududlarida tibbiy xizmat sifatini yanada oshirish uchun sharoit yaratishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ushbu vazifani amalga oshirish uchun kelajakdagi shifokorlarning bioetik madaniyatini shakllantirish dolzarb ahamiyatga ega hisoblanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2017 - yil 20-apreldagi PQ-2909-sonli "oliy ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi va boshqa №3151, 2956, 5274-sonli qaroriga bog’liq vazifalar o'quv jarayoniga to'liq asosi bioetika kursiga ta'luqli bo'lgan xalqaro ta'lim standartlariga asoslangan dasturlar va o'quv-uslubiy materiallarni keng joriy etishni nazarda tutadi. Bioetika kursining markaziy muammolari biotibbiy texnologiyalarning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan nozik muammolar bilan bog'liq zamonaviy dunyoqarash ko'rsatmalari va madaniyatning insonparvarlik qadriyatlarini taqdim etish bilan bog'liq sinalayotgan shaxslardir: hayot va o'lim muammolari, odamlarga oid biotibbiy tadqiqotlarning axloqiy muammolari, tibbiy genetika va genomik tibbiyot va boshqalar. "Bioetika" intizomi falsafa, tibbiyot tarixi, Dinshunoslik, O'zbekiston tarixi, huquqshunoslik, jamoat salomatligi va sog'liqni saqlash, klinik genetika va boshqa sohalarga oid oldingi bilimlarni o'zlashtirish zarur bo'lgan ijtimoiy - gumanitar tsiklga tegishli hisoblanadi. Biotibbiyotshunolik etikasi falsafiy va diniy tizimli axloqiy fikrning boy an'analariga asoslanadi. Bugungi kunda, XXI asrda, tibbiy-biologik ta'lim tizimida tabiiy va gumanitar fanlarning o'zaro hamkorligi va sintezi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu muammoni hal qilishning bir yo'li kelajakda mutaxassislar biyomedikal etika asoslarini rivojlantirishi hisoblanadi.
Bioetikani rivojlantirish va o'rganish yangi etik postulatlarni shakllantirishga, ularni tibbiy va ilmiy jamoatchilikka etkazishga, shifokorlar, tibbiy xodimlar va tadqiqotchilar nafaqat kundalik ishlarida, balki eng yangi biotibbiy texnologiyalarni o'zlashtirishda yuzaga kelgan etik ikkilanishlarni to'liq anglashga yordam beradi. Birinchi navbatda aynan shifokorlar biotibbiy texnologiya muammolari va ularning oqibatlari bilan duch kelgan. Ushbu muammolarning mavjudligi va ularni hal qilish bugungi kunda hal qilinadigan va 2017-2021 yillarga mo'ljallangan harakatlar strategiyasining ustuvor yo'nalishlarida ko'zda tutilgan odamlarning jismoniy, aqliy, ijtimoiy va ma'naviy salomatligi bilan bevosita bog'liq. Sharq va O'rta Osiyoning Arab-lingvistik olimlari qoldirgan ma'naviy asosning qadimiy urf-odatlari mehribonlik, xayriya, rozilik, hamjihatlik kabi biyomedikal etikaning yangi qadriyatlarini izlashni davom etmoqda.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Bugungi kunda bioetika haqida uchta turdagi haqiqat haqida gapirish kerak: tadqiqot yo'nalishi, etik qo'mitalar amaliyoti, o'quv intizomi. Bioetikaning kelib chiqishi tibbiyot va biologiyaga o'tadi (ilmiy bilimlarning ushbu sohalaridagi yutuqlari bu fanlardan tashqariga chiqadigan oqibatlarga olib keladi Inson nafaqat tabiat dunyosini, balki o'zini ham" yaratadi", ya'ni va tabiiy jarayonlardan tashqariga chiqadi. Bu erda axloqiy tamoyillarning kechikishi mumkin emas va xavfli. Inson faoliyatining oqibatlarini axloqiy baholash va falsafiy tahlil talab etiladi. Turli mutaxassisliklar vakillari bunga qodir bo'lishi kerak, shuning uchun bioetika shifokorlar, biologlar, faylasuflar, ekologlar, huquqshunoslar, teologlar va boshqalarni birlashtiradi. Bu erda tushunarliki, tibbiyot sohasidagi kelajakdagi mutaxassislarning dolzarb ijtimoiy va tibbiy muammolarni hal qilish jarayoniga qanday qilib dunyoqarashi, psixologik va amaliy tayyorgarliklari ahamiyati qanchalik katta ekanligi aniqlanadi. Bioetika-hayotning axloqiy munosabati, inson hayotiga eng yuqori qiymat sifatida muqobil bo'lmagan vaqtga bo'lgan ehtiyojdir. Bugungi kunda tibbiyot va sog'liqni saqlash uchun yaxshi echimlar axloqiy majburiyatlarga asoslangan echimlardir.Yaxshi tibbiy yechim yaxshi axloqiy qarorga teng bo'ladi.Shu nuqtai nazardan, bioetik bilimlar sohasi hayotiy soha sifatida paydo bo'ldi.
Insonni e’zozlash, uning huquq va erkinliklarini himoya qilish mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosh mezoniga aylangan. Zero, inson, uning hayoti, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyatdir. Inson qadri deganda har bir fuqaroning tinch va xavfsiz hayot kechirishini, uning fundamental huquq va erkinliklarini ta’minlash, ayniqsa, fuqarolar uchun munosib turmush sharoiti tashkil etishni tushunamiz. Yaqin yillarga qadar O‘zbekistonda inson huquqlari holati xalqaro hamjamiyat va tashkilotlar tomonidan qattiq tanqidga olinar, bu nafaqat yurtimiz nufuziga, balki mamlakatimiz iqtisodiy rivojiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda yashayotgan har bir insonning huquq va erkinliklarini kafolatlash va to‘liq himoya qilish masalasi eng ustuvor vazifa sifatida belgilanib, “Inson qadri ustuvor bo‘lgan jamiyat va xalqparvar davlat” g‘oyasi asosida Yangi O‘zbekistonni barpo etishning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-ma’rifiy asoslari yaratildi. Xususan, inson huquqlarini himoya qilishda muhim o‘rin tutadigan sud tizimida amalga oshirilgan tub islohotlar natijasida sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar faqat jazolovchi emas, balki huquq va manfaatlarimizning haqiqiy himoyachisiga aylandi. Ayniqsa, nazorat instansiyasi bekor qilinib, fuqarolar va advokatlarning shikoyatlari ham, xuddi prokuror protesti kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘riladigan tartib o‘rnatildi.
XULOSA
Shuningdek, mansabdorlarni noqonuniy harakatlardan tiyib turadigan ma’muriy sudlar faoliyati yo‘lga qo‘yilib, ular orqali ko‘plab fuqaro va tadbirkorning huquqlari tiklandi. Iqtisodiy va fuqarolik sudlarida prokurorning ishtiroki cheklangan holda jinoyat ishlarini asossiz ravishda suddan chaqirib olish bilan bog‘liq amaliyotga barham berildi. Ahamiyatli tomoni, inson huquqlarining eng muhim sharti bo‘lgan shaxsning fuqaroligini tiklash bo‘yicha dadil qadamlar qo‘yildi. Ko‘p yillar davomida yurtimizda yashab kelayotgan bo‘lsa-da, fuqarolik ololmay yurgan, bu yuksak maqomni uzoq vaqt intiqib kutgan ming-minglab shaxslarga fuqarolik olish imkoniyati yaratildi. Ammo bugun davrning o‘zi tezkor-qidiruv, tergov va jazoni ijro etish sohasida qiynoqlarning oldini olish tizimini tubdan takomillashtirishni taqozo etmoqda. Boisi, ushbu holatlar fuqarolarda jiddiy e’tirozlarni keltirib chiqaryapti, mamlakatimizning xalqaro nufuziga salbiy ta’sir ko‘rsatyapti. Albatta, bu borada Konstitutsiyamizning 26-moddasida “...Hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas. Hech kimda uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o‘tkazilishi mumkin emas”, deb belgilab qo‘yilgan. Lekin ushbu moddaning ikkinchi qismiga “Hech bir inson qiynoqlarga yoki shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatini kamsituvchi muomalaga yoki jazoga duchor etilmasligi kerak” degan normani kiritish maqsadga muvofiq, deb o‘ylayman. Shuningdek, har bir shaxs o‘z huquq va erkinliklarini qonunda taqiqlanmagan barcha usullar bilan himoya qilish haqli ekanligini mustahkamlash kerak. Qolaversa, hech kim o‘zining fuqaroviy huquqiy shartnomaviy majburiyatlarini bajara olmasligi sababli ozodlikdan mahrum etilishi mumkin emasligini kiritish lozim. Bu orqali odamlarning ko‘p yillik orzulari ro‘yobga chiqadi, har bir fuqaro ozod va obod yashash baxtiga muyassar bo‘ladi, murod-maqsadiga yetadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Z.A.Giyosov ―Vrach faoliyatining huquqiy asoslari ― T. 2012y . 35-b
2. O.A.Botyajova ― Osnovi bioetiki‖ Yaroslav. 2011y. 7-c.
3. Z. M. Muxamedova ―Bioetika‖ T-2006 15-b.
4. Xalqaro bioetika qo'mitasi - International Bioethics Committee https://uz.wikisko.ru › wiki › Internat...
5. Shavkat Mirziyoyev O'zbekiston sog'liqni saqlash sohasi ... https://daryo.uz › 2021/11/13 › shav...
7. Agzamova Nilyufar Shukhratovna, Mukhamedzhanova Lalikhon Ashuralievna, Kadyrova Dilbar Salikhovna. (2021). Conspirological Theories of Origin Pandemic COVID-19 Ethical Issues in Dealing with the Pandemic. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 6250
8. Мухамеджанова, Лалихон Ашуралиевна (2019) «РОЛЬ НРАВСТВЕННОСТИ В ОБЩЕСТВЕННОМ СОЗНАНИИ», Научный вестник Наманганского государственного университета : Вып. 1: Вып. 9 , статья 17.
9. Z.Abduazimova. Globallashuv jarajnida ekologik axloqni shakllantirishda koncheptual yondashuvning falsafiy xususiyatlari. НамДУ илмий ахборотномаси -2021(12), Б. 234-242
10.Qaxxarova, M. (2021). SOCIAL-SPIRITUAL ENVIRONMENT OF SOCIETY AND SPIRITUAL IDEAL. Oriental Journal of Social Sciences, 30-36.