Biologiyani oʻqitishda oʻquvchilarda dunyoqarashini tarbiyalash. Вiologiyani
Download 110.58 Kb. Pdf ko'rish
|
1 maruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- Asosiy tush uncha va tayanch so‘zlar
|
Biologiyani oʻqitishda oʻquvchilarda dunyoqarashini tarbiyalash. Вiologiyani oʻqitishda oʻquvchilarda ekologik tarbiyani shakllantirish. Reja: 1.O‘quvchilarda ilmiy dunyokarash vatafakkurni shakllantirish. 2.Biologiyani o‘kitishda ukuvchilarni ma’naviy-axlokiy, vatanparvar lik, ekologik, estetik, iktisodiy, jismoniy. gigienik, mexnat va baynapminal tarbiyalash masalapari. 3.Biologiyani o‘kitishda ta’lim - tarbiyaning uzviyligini ta’minlash yo‘llari. Asosiy tush uncha va tayanch so‘zlar Ilmiy dunyokarash va tafakkurni shakllantirish. o‘kuvchilarni ma’na- viy-axlokiy, vatanparvarlik. ekologik, estetik, iktisodiy, jismoniy, gi gienik, mehnat va bapnalminal tarbiyalash masapalari. ta’lim - tarbiyaning uzviyligi. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash soxasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axlokiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy boglik bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orkali barkamol shaxe -fukaroni shakllantirishni nazarda tutadi. Ushbu vazifalarni xal etish uzluksiz ta’lim tizimida o‘kitiladigan barcha o‘kuv fanlari katori biologiyaning xam zimmasiga yuklanadi. Barkamol shaxe - fukaroni shakllantirish vazifasining muvaffakiyatli xal etilishi avvalo, o‘kuvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishni talab etadi. Tabiat to‘g‘risidagi yetakchi fanlarning biri sanalgan - biologiya zimmasiga o‘quvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda ancha ma’suliyatli vazifalar tushadi. Shu sababli, xam maktab biologiya o‘kuv fanining mazmuni o‘kuvchilarda ilmiy dunyokarashni shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega. Biologiyani o‘kitishda avvalo, o‘kuvchilarni biologiyaning asosiy goya, nazariya, konuniyatlari va tushunchalari, amaliyot. xal k xo‘jaligining turli tarmoklarida tutgan o‘rni, biologik bilimlarni o‘zlashtirishning axamiyati bilan tanishtirish nazarda tutiladi va shu orkali ukuvchilarda ilmiy dunyokarashni shakllantirish va insonning tabiat va jamiyatga ongli munosabatini tarkib toptirish bilan uzviy boglangan xolda ta’lim-tarbiyaviy tizim vujudga keltiriladi. Mazkur tizim o‘zida o‘kuvchilar tomonidan fan asoslarini mustaxkam uzlashtirishlari barobarida, ilmiy dunyokarash va tafakkurni shakllanti-rish, o‘kuvchilarni ma’naviy-axlokiy, vatanparvarlik, ekologik, estetik, iktisodiy, jismoniy. gigienik, mexnat va bapnalminal tarbiyalash masalalarini mujassamlashtiradi. Ilmiy dunyokarashni shakllantirish. ukuvchilarning biologiya ukuv fanini o‘rganishi biologik ob’ektlarning tuzilishi. rivojlanishi va xayot faoliyati konuniyatlarini tushunishga olib keladi. Bu bilimlar ukuvchilarning ilmiy dunyokarashi va e’tikodpari sitemasini tashkil etadi. Ukuvchilarning ilmiy dunyokarashi biologik qonuniyatlarni «tabiat-inson-jamiyat» munosabatlarining tarixiy rivojlanish nukgai nazarpdan tushunishga asoslanadi. «Ilmiy dunyokarash» tushunchasiga biologiya ukitish metodikasinnng turli manbalarida turlicha yondoshilgan. Jumladan, B.Ye.Raykov ilmiy dunyokarash tushunchasini «dunyo xakidagi bilimlar majmuasi», V.V. Vsesvyatskiy «tabiatga nisbatan to‘gri karashlar majmuasi», N.M .Verzilnn va V.M.Korsunskaya «insonning atrof muxitga munosabati, jamoa va jamiyatdagi xulk-atvorini aniklaydigan ilmiy tasavvurlar va tushunchalar tizimi» deb ta’rif berganlar. Pedagogik ensiklopediyada «ilmiy dunyokarash fapsafiy, ilmiy, siyosiy, i! majmuasi xisoblanib, shular asosida inson tabiat va iisgimgiy muxitga o‘z munosabatini namoyon etadi» deb ta’rif berilgan. Ushbu ta’rif asosida biologiya ukitish metodikasi ilmiy dunyokarashni shakllantirishda axamiyatga molik bo‘lgan tushunchalarni aniklash, mazkur tushunchalarni shakllantirish uchun zarur bo‘ladigan shart-sharoitlarni va asosiy boskichlarni, biologiyani o‘rganish natijasida vujudga keladigan karashlar va e’tikodlar tizimiga tavsif berishi, tabiatga nisbatan oigli munosabatni tarkib toptirishdagi o‘rnini ko‘rsatishi lozim. Biologiyani o‘kitishda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashiga lsos bo‘ladigan tushunchalarni kuyidagi guruxlarga ajratish mumkin: 1. Jonsiz va jonli tabiatning kimyoviy tarkibidagi uxsharitik, ar, yuz beradigan xodisalarning umumiyligi va uzviyligi; 2. Tirik organizmlarda sodir bo‘ladigan xayotiy jarayonlar va o‘zgaruvchanliklarni tushunishda, muammoli o‘kuv topshiriklarini xal etishda biologik konunlar bilan bir katorda, fizik-kimyoviy konunlarlan foydalanish orkali fanlararo boglanishni amalga oshirish; 3. Moddiy borlikdagi xodisa va vokealarni o‘rganishning zarurati, ekologik fojealarning sabablari va ularni bartaraf etish tadbirlari; 4. Inson tomonidan tabiat qonunlarini o‘rganish va undan samarali va okilona foydalanish yo‘lpari; 5. Tabiiy xodisalarning o‘zaro boglikligi va rivojlanishida sabab-okibat boglanishlar. 6. Inson - ijtimoiy mavjudot. 7. Tabiatni muxofaza kilish - bu sayyoramizda xayotni asrashning asosi Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida botanika, zoologiya, odam va uning salomatligi o‘quv kurslari mazmun jixatdan faktlarga boy bo‘lishi bilan bir katorda, xar bir mavzuda o‘kuvchilarning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirish imkonini beradi. Botanika o‘quv fani dasturidan o‘rin olgan «O‘simlik-lxlit organizm» mavzusini o‘rganishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishga asos oo‘ladigan bilimlar umumlashtiriladi, tabiatni muxofaza kilishga doyr ko‘nikmalarni amaliyotga ko‘llash imkoniyati tug‘iladi. Mazkur biologik bilimlar muayyan darajada o‘kuvchilarning atrof-muxitga bo‘lgan munosa-bati. chatti- xarakatini belgilaydi. Shu sababli o‘kituvchi ushbu mavzuni o‘rganishda jiddiy tayyorgarlik ko‘rishi, o‘kuvchilarning e’tiborini mazkur bilpmlarga tayanib, tabiiy boyliklarning tabiat va inson xayotidagi axa miyatini anglagan xolda ularni asrash lozimligi xakida xulosa chikarishiga yo‘naltirishi lozim. Mavzuni o‘rganish jarayonida o‘simlikning barcha organlari o‘zaro boglikligi, organizm bilan atrof- muhit o‘rtasida uzviylik mavjudligi yoritiladi. Mazkur bilimlar o‘kuvchilarning o‘simlikning yaxlit organizm ekanligi, biologik jarayonlarning borishida organlarning ishti-roki. biologik xodisalarning sodir bo‘lishida sabab-okibat boglanish-laripp anglashga yordam beradi. O‘kituvchi o‘kuvchilar faoliyatini o‘simlik organizmining tuzilishi va funksiyasi, ko‘payish usullari, yashash muxitiga moslishishi xakidagi bilimlarini umumlashtirish, ilmiy dunyokarashga oid xulosalar chikarishga yo‘llaydi. O‘kuvchilarning o‘simliklarning xujayraviy tuzilishi xakidagi bilimlarini umumlashtirish maksadida xujayra, to‘qima, organ, organlar sistemasi va organizm o‘rtasidagi boglanishlarni aniklash va kuyidagi jadvalni to‘ldirish tavsiya etadi. Dare yakunida o‘simlik organlarida sodir bo‘ladigan xayotiy jarayonlar, ularga ta’sir ko‘rsatuvchi tashki muxit omillari kayd etilib, bilimlar umumlashtiriladi va o‘simlik - yaxlit organizm ekanligi xakida xulosa chikariladi. Shuningdek , «Odam va uning salomatligi» o‘kuv fanidagi «Oliy nerv faoliyati» bobida shartsiz va shartli reflekslar, tormozlanish, nutk va fikrlash xakida tushuncha berishda dialektik materializmning materiyapnng birlamchi, ong ikkilamchi konuniga asoslanishi lozim, ya’ni xar kanday tasavvur tashki muxit ta’sirida vujudga kelishi, tashki muxit ta’ssursglar manbai ekanligi kayd etiladi. «Umumiy biologiya» ukuv fanida moddiy olamning yaxlitligi va birligi, usimliklar, xayvonlarning xujayraviy tuzilishi, prokariot va eukariot organizmlarning o‘xshashligi va' farklari, ularda boradigan xaetiy jarayonlar xakida tushuncha berib, tirik organizmlarning xilma-xilligi, tabiiy guruxlarda birgalikda yashashga moslashganligi, ularga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik omillar tushuntiriladi va xayotning molekula, xujayra, organizm, populyatsiya, tur, biogeotsenoz va biosfera darajalari mavjudligi kayd etiladi. Biologiyani o‘kitishda o‘kuvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan barcha bilimlar DTSda kayd etilgan «Organizm-biologik sistema», «Ekologik sistemalar», «Organik olam evolyusiyasi» yo‘nalishlari bo‘yicha umumlashtiriladi va ilmiy xulosalar chikariladi. Biologiya o‘kitishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirish uchun kuyidagi shart-sharoitlarni vujudga keltirish zarur: O‘qituvchilar tomonidan ukuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda axamiyatga molik biologik goya, nazariya va tushunchalarni chukur ilmiy-falsafiy nuktai nazardan tushu nishi. Ukitish jarayoni (mavzu, o‘kuvchilarning o‘kuv-bilish faoliyati)ning char bir boskichida o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashini shakllantirishda tup gan o‘rnini taxlil kilish va aniklash. Biologiya o‘kitishda o‘kuvchilarning ilmiy dunyokarashiga asos bo‘ladngan tushunchalarning mazmuni va moxiyatini anglashlari, tabiiy xodisalarning sabablarini aniklash va dalillashda, o‘kuv muammolarini xal etishda boshka o‘kuv fanlaridan o‘zlashtirgan bilimlariga asoslanishi, ya’ni naf .kat tabiiy-matematik, balki ijtimoiy-gumanitar o‘kuv fanlari bilan fanlararo boglanishlarni amalga oshirish. Biologik konuniyat, xulosa va umumlashmalarni biologiyaning i l " 1y-tadkikot metodlari yordamida olingan natijalar, faktlar yordamida asos lsh va dalillash. Ukuvchilarning tirik tabiatning umumiy konuniyatlarini o‘rganishngng muximligi, asosiy g‘oya va tushunchalarning rivojlanishini anglash va tushunishga yo‘naltirish asosida o‘kuvchilarning bilish faoliyati,(i faollashtirish. Bunda o‘kuvchilarning ijodiy va mustakil ip;l:1rn, muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish, nazariy mazmunga ega ukuv topshiriklarini tayyorlash lozim. O‘kuvchilar tomonidan ilmiy dunyokarash masalalariga Ooglik tushunchalarni o‘zlashtirish darajasi va sifati, o‘zlashtirilgan bilimlarnn o‘kuv va amaliy faoliyatga ko‘llashni muntazam ravishda aniklash, olip ln natijalarga muvofik o‘kitish jarayonining mazmuni va borishiga tegishli o‘zgartirishlar kiritishi lozim. Turli xayotiy vaziyatlarda ukuvchilarning nuktai nazari, e’tikodining mustaknlligi, hatti-x.arakati va xulq-atvorining to‘griligini dapillovchi xususiyatlarga ega bo‘lgan umumiy biologik tushunchalarni o‘quv va amaliy faoliyatga qo‘llash extiyojini rivojlantirish zarur. Ilmiy dunyokarashni shakllantirishda o‘quvchilar tafakkurining rivoj lanishi muxim axamiyat kasb etadi. Biologiya o‘kuv fanlarining mazmuni dialektik- materialistik nuktai nazardan yoritilishi, ukuvchilar tomonidan organik olam va unda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni tushunibgina kolmasdan, balki tirik organizmlarda boradigan xayotiy jarayonlarning moxiyati, mazkur jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadigan omillar, tirik organizmlarning yashash muxitiga moslashishi va xilma-xilligining sabablarini anglaydilar. Biologiyani o‘qitishda o‘kituvchi o‘kuvchilarning mantikiy fikr yuritishiga, takkoslash, umumlashtirish va xulosa chikarishga zamin tayyorlaydigan o‘kuv topshiriklarini tayyorlashi lozim. O‘qitishning bu shaklda tashkil etilishi o‘quvchilarning faktlar, xodisalarning o‘zaro boglikligi ustida muloxaza yuritishiga yordam beradi. Muloxaza yuritish ukuvchilarning o‘quv materialini ongli va puxta o‘zlashtirishiga imkon yaratadi. Ukuvchilarning tafakkurini rivojlantirish ularda mustakil va ijodiy fikrlashni tarkib toptirishga boglik bo‘ladi. Bu masalalar «Biologiyani o‘kitishda o‘kuvchilarda mustakil va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish» mavzusida batafsil yoritilgan. M a’naviy-axlokiy tarbiya. Insonning ma’naviyati uning ongida aks etgan barcha ijobiy ruxiy, intellektual fazilatlar, axlok esa umuminsoniy va millatning milliy kadriyatlari asosida jamiyatda kabul kilingan, jamoatchilik fikri bilan ma’kullangan xulk-atvor me’yorlari majmuasi sanaladi. Barkamol shaxsni kamolga yetkazishda ma’naviy-axlokiy yetukpik muxim axamiyat kasb etadi. Shu sababli, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida uzluksiz ta’limni islox kilish yo‘nalishlaridan biri «milliy mustakillik prinsiplari va xalkning boy intellektual merosi xamda umumbashariy kadriyatlarning ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va axlokiy fazilatlarini rivojlantirish»1deb belgilangan. Ushbu vazifalarni biologiyani o‘qitish jarayonida xal etish uchun ukituvchi darsda umumiy osoyishtalik, shaxsning rivojlanishi uchun kulay psixologik muxit, o‘quvchilarda ongli intizomni vujudga keltirishi, taxsil olishdagi burch va ma’suliyatni tarkib toptirishi lozim. Ma’naviy-axlokiy tarbiyaning asosiy vazifaparidan biri tabiatni o‘rganish jarayonida o‘quvchilarda tabiat, mexnat, insonlarga nisbatan e’tiborli munosabatda bo‘lish, tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanish, topshirilgan vazifalarni to‘la- to‘kis, sifatli bajarish, rasmiylashtirish, ongli intizom, burch va ma’suliyatni tarkib toptirish, insonning kadr-kimmatinn hurmat qilishga o‘rgatish sanaladi. O‘kuvchilarpn Download 110.58 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|