Бухоро педагогика институти “мусиқа таълими” факултети психология фанидан


Download 133 Kb.
bet1/2
Sana16.06.2023
Hajmi133 Kb.
#1515980
TuriАнализ
  1   2
Bog'liq
С Е З Г И Л А Р


БУХОРО ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТИ

МУСИҚА ТАЪЛИМИ” ФАКУЛТЕТИ




ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДАН


МУСТАҚИЛ
ИШ
БАЖАРДИ: RUZIYEV BEHZOD
ТЕКШИРДИ: AHMADOV SH.R.


БУХОРО-2023


М А В З У ; С Е З Г И Л А Р.

Р Е Ж А ;



  1. Сезгиларнинг киши хаети ва фаолиятидаги роли.

  2. Сезгиларнинг инъикос назарияси нуктаи назаридан

изохланиши.

  1. Сезгилар ва перцептив фаолият.

  2. Анализаторлар ва сезгиларнинг таснифи.

  3. Сезгиларнинг умумий конуниятлари.

Теварак - атрофдаги оламнинг бойлиги хакида , товушлар ва ранглар, хидлар ва харорат. Микдор ва куплаб бошка нарсалар хакида биз сезги органли оркали биламиз. Киши вужуди сезги аъзолари ердамида сезгилар шаклида ташки ва ички мухитнинг холати хакида ранг-баранг ахборот олиб туради.


Сезги – бу оддий психик жараен булиб, у моддий оламдаги нарса ва ходисаларнинг айрим хусусиятлари аксидан. Шунингндек моддий кузгатувчилар тегишли рецепторларга бевосита таъсир этиб турган такдирда организмда хосил буладиган ички холатлардан таркиб топади. Материя бизнинг сезги органларимизга таъсир этиб сезги хосил килдиради.
Сезги аъзолари ахборотни кабул килиб олади, саралайди, жамлайди ва мияга етказиб беради. Мия бундай ахборотнинг бенихоя катта ва туганмас окимини хар дакикада кабул килиб олиб ва кайта ишлаб туради. Натижада теварак атрофдаги оламнинг ва организмнинг хусусан уз холатининг айнан бир акси хосил булади.
Сезги аъзолари ташки оламнинг киши онгига кириб келадиган ягона йулларидир. Бир модданинг хеч кандай формасини, харакатнинг хеч кандай формасини сезгилардан бошкача йул билан била олмаймиз.
Кишининг хаети ва фаолиятида сезгиларнинг роли жуда катта. Негаки, улар бизнинг олам хакидаги ва узимиз тугримиздани билимларимиз манбаи хисобланади.
Сезгилар хакидаги материалистик таълимотга кура ходисалар ва уларнинг хоссалари бирламчи, сезгилар эса материянинг сезги аъзоларига таъсирининг натижасидир. Бунинг устига сезгиларимиз бизга объектив вокеликнинг хакконий суратини беради, яъни оламни у кандай мавжуд булса шундайлигича акс эттиради. Субъектнинг амалий тажрибаси. Фаолияьти вокеликни акс эттиришнинг бошка хар кандай тури каби сезгиларнинг хакикийлиги мезони булиб хизмат килади.
Субъектив идеалистлар Беркли, Юм, Мах ва бошкалар томонидан оламни бор-йуги сезгиларнинг йигиндиси сифатида талкин килинади. Сезгилар факат шартли белгилар, ташки таъсирлар тимсоли холос деган фикр намояндалари И.Мюллер ва Гельмгольц булиб хисобланади. Бу назария рецепторлар кузгатувчиларнинг маълум бир турига ва бир хилдаги кузгатувчилар хар хил сезги аъзоларига таъсир этган холда турлича сезги хосил килиши мумкинлигидан иборам айрим хусусий фактларга нисбаттин ихтисослашидан келиб чикади.
Масалан кузнинг тур пардасига нур таъсир килгандахам, электр токи ва босим оркали таъсир килганда хам нур сезгиси хосил булади. Айни чогда механик кузготувчи теригами, кулокками еки кузга таъсир этишига боглик тарзда босим, товуш еки нур сезгисини хосил килиши мумкин. И.Мюллер ана шу фактларга асосланиб, сезги аъзоларининг узига хос куввати хакидаги нуктаи назарини илгари сурган эди. Мюллернинг гоясига кура, сезги кузготувчининг сифатига эмас, балки ана шу кузготувчи таъсир курсатаетган сезги аъзоларнинг узига хос кувватига богликдир.
Демак, бизнинг сезгиларимиз билан ташки олам ходисалари уртасида ухшашлик йук ва сезгилар, факат кувватларнинг тимсоллари, шартли белгилари хисобланади, деб хулоса килади Мюллер.
Товушлар , хидлар ва бошка кузготувчилар кузга таъсир килганда куриш сезгиларини хосил килмайди. Нур ва хид хам эшитиш сезгисини кузгшата олмайди. Демак, электр токи ва механик кухготувчи каби нисбаттан хар еклама кузготувчилар камдан кам учрайдиган ходисалардир.
Сезгилар мохиятига кура объектив оламнинг суюъектив сиймосидир. Сезгилар муаййян пайт давомида рецепторга таъсир утказаетган кузготувчининг узига хос кувватини нерв жараенлари кувватига айланиш натижасида хосил булади. сезгилар факат хиссий сиймо еки, аникроги, унингш таркибий кисмигина эмас, балки шунингдек, фаолият ва унинг таркибий кисми хамдир. Сезгиларнинг хосил булишида кучли таъхсир курсатаетган жараенларнинг иштирокини урганишга багищланган курлаб ва курп киррали тадкикотлар психик ходиса сифатидаги сезги организмнинг жавоб реакцияси булмаган еки у айнан бир хилликка эга булмаган такдирда хосир була олмайди, деган хулоса олиб келди. Шу маънода худди харакатсиз кул билиш куроли була олмагани каби харакат килмасдан турган куз хам курдир.
Сезги нерв системасининг у еки бу кузготувчидан таъсирланувчи реакциялари тарзида хосил булади ва хар кандай психик ходиса каби рефлекторлик хусусиятига эгадир. Кузготувчининг узига айнан ухшайдиган анализаторга таъсир натижасида хосил буладиган нерв жараени сезгининг нерв физиологик жараени хисобланади.
Анализатор уч кисмдан таркиб топади.
1. Ташки кувватни нерв жараенига утказадиган махсус трансформатор хисобланган переферик булим.(рецептор)
2. Анализаторнинг периферик булимини марказий анализатор билан боглайдиган йулларни очадиган афферент (марказга интилувчи) ва эффрент (марказдан кочувчи) нервлар.
3. Анализаторнинг переферик булимларидан келадиган нерв сигналларининг кайта ишланиши содир буладиган кобик ости ва кобик булимлари.
Хар бир анализаторнингш кобик булимида рецептор хужайраларрнинг асосий кисми жамланган узак, яъни марказик кисм ва кобикнинг турли жойларида у еки бу микдорда урнашган тракок хужайра кисмларидан таркиб топган ташки кисми булади. Анализаторнинг рузак кисми рецептордан марказга интилувчи нервлар жойлашган бош мия кобигининг уша жойида урнашган куплаб хужайралардан иборатдир.
Куриш сезгиси жараени факат кузда бошланиб колмасдан, балки кузда тугалланади хам. Бу анализаторларга хам хос хусусиятдир. Рецептор билан мия уртасида факат тугри богланиш эмас, балки тескари алока хам мавжуддир. И.М.Сеченов томонидан кашф килинган тескари алока принципи сезги аъзосининг галма-галдан хам рецептор, хам эффектор булиб туришлигини тан олишини такозо килади. Сезги факат марказга интилувчи жараеннинг натижаси эмас. Унинг замирида узининг хосил булишида ва кечишида рефлектор фаолиятининг умумий конуниятларга буйсунадиган тулаконли ва бунинг устига мураккаб рефлектор ходисаси намоен булади.
Акс этиш хусусиятига ва рецепторнинг жойлашган урнинга караб сезгилар одатда. уч гурухга ажратилади.

  1. Ташки мухитдаги нарсалар ва ходисаларнинг хъусусиятларини акс эттирадиган хамда тананинг юзасида рецепторлари булган экстероцептив сезгилар.

  2. Тананинг ички аъзоларида ва тукималарида жойлашган ххамда ички аъзоларнинг холатини акс эттирадиган рецепторларга эга булган интероцептив сезгилар.

  3. Рецепторлари мушак ва пайларда урнашган проприоцептив сезгилар.

Улар гавдамизнинг харакати ва холати хакида ахборот бериб туради. Харакатни сезувчан проприоцептив сезги тури, шунингдек кинестезия деб, тегишли рецепторлар эса кинестезик еки кинестетик деб аталади.
Экстероцепторларни иккита гурухга алока боглайдиган контакт ва дистант рецепторларга ажратиш мумкин. Алока боглайдиган рецепторлар уларга таъсир киладиган огбъектлар билан бевосита алока боглайдиган пайтда кущзгатади. Баданнинг тегиши оркали сезиш, таъм билиш рецепторлари шулар жумласидандир. Дистант рецепторлар узокдаги объектдан келадиган кузгатишдан таъсирланади; дистант рецепторларга куриш. Эшитиш, хид билиш рецепторлари киради.
Сезгилар айнан бир хил кузготувчиларнинг акс эттириш шаклларидан иборатдир. Электр магнитлари нурларини куриш сезгисининг кузготувчиси хисобланади. Бу нурланиш тулкини узунлиги З80 дан 770 миллимикрон доирасида булади ва куриш анализаторида нерв жараенига айланади. Уз навбатида бу жараен куриш сезгисини хосил килади.
Сезгиларнинг хар хил турлари факат узига хослиги билан эмас, балки улар учун умумий булган хусусиятлар билан хам ифодаланади. Сезгиларнинг сифати. Жадаллиги. Узок давом этиши ва куп жойларда юз бериши ана шундай хусусият жумласига киради.
Сифат – мазкур сезгининг асосий хусусияти булиб, уни бошка сезги турларидан фарклайди. Ва айни шу сези тури доирасида узгариб туради. Масалан, эшитиш сезгиси паст-баландлиги, майинлиги, зурлиги билан, куриш сезгиси бойлиги, рангларнинг туси билан фаркланади.Сезгиларнинг сифат жихатдан ранг-баранглиги материя харакатининг шакллари ранг-баранглиги, чексизлигини акс эттиради.
Сезгининг жадаллиги унинг микдорини ифода этадиган хусусияти булиб. Таъсир килаетган кузготувчинирнг кучи ва рецепторнинг функционал холати билан белгиланади.
Сезгининг давомийлиги унинг вактинчалик хусусияти булиб хисоблагнади. У хам сезги аъзосининг функционал холати билан, лекин асосан кузготувчининг таъсир килиш вакти ва бу таъсирни нг жадаллиги билан белгиланади.
Сезгилар кузготувчининг муайян жойларда юз бериш хусусиятига эга. Дистанг рецер\пторлар оркали амалга ошадиган фазовий тахлил кузготувчининг муайян жойда юз бериши хакида ахборот беради. Богланишли сезгилар тананинг кузготувчи таъсир киладиган кисми билан муносабатга киришади. Бунда огрик сезгилари тактил сезгига караганда купрок даражада таркок жойлашиб, унча аник булмайди.
Бизга теварак-атрофимизни куршаб турган ташки оламнингш холати хакидаги маълумотларни етказиб берадиган хар хил сезги аъзолари узлари акс эттирадиган ходисаларни купрок е озрок даражада сезувчан булиши мумкин, яъни бу ходисаларни купрок еки камрок аниклик билан акс эттириши мумкин. Сезги аъзоларнинг сезувчанлиги муайян шараоитларда сезгини хрсил килишга лаекатли булган энг кучсиз кузготувчи ердамида аникланади. Билинар-билинмас сезги хосил киладиган кузготувчининг энг кам кучи сезувчанликнинг куйи абсолют чегараси деб аталади.
Энг кам кучга эга булган ва куйи чегарадаги кузготувчилар сезги хосил килмайди ва улар хакидаги сигналларни бош мия кобигига утказмайди.
Куриш ва эшитиш анализаторининг сезувчанлиги жуда юксакдир. С.И.Вавиловнинг тажрибалари курсатганидек. Кишининг кузлари тур пардага бор-йуги 2-8 квант атрофида нур тушгун такдирда хам еругликни кура олади. Инсон тим корнгиликда 27 км масофада ениб турган шамни куриш имкониятига эга.
Сезгининг мутлак юкори сезувчанлиги деб кузготувчининг энг куп даражадаги кучи билан таъсир килишини айтилади. Бунда таъсир курсатаетган кузготувчига айнан ухшайдиган сезги хосил булади. бизнинг рецепторларимизги таъсир курсатаетган кузготувчилар кучининг яна хам оширилиши огрик сезгисини хосил килади, холос.
Хам куйи хам юкори мутлак чегаранинг улчами турли хилдаги шарт-шароитларга, киши фаолиятининг хусусиятига ва ешига, рецепторнинг функционал холатига, кузгалишнинг кучига. Унинг давом этиши ва хоказоларга караб узгариб туради.
Сезгилар чегарасининг абсолют меери билан белгиланадиган анализаторларнинг сезгирлиги баркарор булмасдан катор физиологик ва психологик шарт-шароитлар таъсири остида узгариб туради. Ушбу шарт-шароитлар орасида адаптация алохида урин эгаллайди.
Адаптация еки мослашув – сезги органлар сезгирлигининг кузготувчи таъсири остида узгариши демакдир. Бу ходисанинг алохида уч турини курсатиш мумкин;

  1. Кузготувчининг узок муддат давомида таъсир этиши жараенида сезгтнинг тамомила йуколиб колишига ухшайди. Масалан, терининг устига куйилганенгилгина юк тездаек сезилмайдиган булиб колади. Хид билиш сезгилари атроф-мухитга екимсиз хид ейилгандан кейин куп утмай батамом йуколиб колиши хам оддий бир ходисадир. Агар тегишли моддани бир оз вакт огизда саклаб туриладиган булса, таъм билиш сезгисининг жадаллиги сусая бошлайди ва сезги умуман йуколиб кетиши мумкин.

  2. Адаптация деб шинингдек. Юкорида баен килинган ходисага якинрок булган, кучли кузготувчининг таъсири остида сезгининг заифлашиб колиши билан ифродаланадиган яна битта ходлисага айтилади. Масалан совук кузготувчи хосил киладиган сезгининг жадаллиги кулни совук сувга солганда сусаяди. Биз ярим коронги хонадан еркин хонага чикканинмизда олдин кузимиз камашади ва теварак атрофдаги бирон бир нарсанинг фаркига ета олмайдиган булиб коламиз. Бир мунча вакт утгандан кейин эса куриш арализаторининг сезувчанлиги кескин сусайиб, биз одатдагидек кура бошлаймиз.

  3. Нихоят. Кучсиз кузготувчининг таъсири остида сезгирликнинг ортиши хам адаптация деб аталади. Айрим сезги турларига хос булган адаптациянинг бу турини позитив адаптация деб таърифлаш мумкин.

Куриш анализаторига татбикан буни коронгилик адаптацияси дейилади. Бунда коронгиликда узок вакт булганлик таъсири остида кузнинг сезувчанлиги ортади. эшитиш куникмасининг шунга ухшайдиган шакли сокинлик адаптацияси хисобланади. Харорат сезгиларида позитив адаптация олдининг бир хил хароратдаги сувга солинганида совитилган кул исскликни ва, аксинча., олдинига иситилган кул кул эса совукни сезган пайтда маълум булади.
Сезгиларнинг жадаллиги факат кузготувчининг кучи ва рецепторланинг адаптацияланиш даражасига эмас. Балки муаййян пайтда бошка сезги аъзоларига таъсир курсатадиган кузгалишларга хам боглик булади. Анализатор сезувчанлигининг бошка сезги а.золарнинг кузгалиши таъсири остида узгариши сезгиларнинг узаро муносабати деб аталади.
Сезгиларнинг узаро муносабати худди адаптация каби иккита бир-бирига карама-карши жараенларда; сезувчанликнинг ортиши ва пасайишида намоен булади. Бу уринда умумий конуният шундан иборатки., анализаторнинг узаро муносабатларида кучсизлари анализаторларнинг сезувчанлигини оширади, кучлилари эса сусуайтиради.
Анализаторлар узаро муносабатим ва машк килиш натижасида сезувчанликнинг ортиши сенсибилизация деб аталади.
Анализаторланинг марказий булмалари жойлашган бош мия кобигида кузгалишнинг иррадиациялашуви (таркалиши) ва концентрациялашуви (тупланиши жараенлари) сезгилар узаро муносабатининг механизми булиб хисобланади. И.П.Павловнинг фикрича, кучсиз кузготувчи катта ярим шарлар кобигида осонгина таркаладиган кузгалиш жараенини хосил килади. Кузгалиш жараенининг таркалиши натижасида бощка анализаторларнинг сезувчанлиги ошади. Кучли кузготувчи таъсир килганда кузгалишнинг аксинча тупланиш хзусусиятига эга булгавн жараени юзага келади. Узаро индукция конунига биноан бу марказий булмаларда бошка аналишзаторларнинг тормозланишига ва улар сезувчанлигининг сусайиб кетишига олиб келади. Масалан мусика билан шугулланадиган болаларда паст-баланд охангларни эшитиш кобилияти кандай ривожлана боришини биламиз.
Сезгиларнинг узаро муносабати синестезия деб аталмиш яна бир ходисада намоен булади.
Синестезия – бир анализаторнинг кузгалиши таъсири остида бошка анализаторлага хос сезгининг хосил булишидир. Синестезия сезгиларнинг хар хил турларида кузатилади. Товуш кузготувчилари таъсир килганда субъектда куриш образлари пайдо булганида купинча куриш-эшитиш синестезияси учрайди. Хар хил одамларда бу синестезияларда мувофиклик булмайди, лекин улар хар бир одам етарлича тургун хисобланади. Айрим композиторлар Н.А.Римский-Корсаков, А.Н.Скрябин ва бошкаларда «рангни эшитиш» кобилияти булганини биламиз. Синестезиянинг еркин намунасини литвалик рассом М.К.Чюрлениснинг ижодида, унинг ранглар симфониясида курамиз.
Синестезия кенг таркалган булса-да у хамма одамларда хам учравермайди. Синестезия ходисалари киши организмидаги анализатор системалари узаро бдоимий богланганлигидан, объектив оламни хиссий акс эттиришнинг яхлитлигидан яна бир далолатдир.
Сезги аъзолари биргина кушимча кузгатувчини куллаш йули билангина эмас, балки машк килиш йкули билан хам сенсибиллашу-ви мумкин. Сезги аъзоларини машк килдириш ва уларни такомиллаштириш имкониятлари жуда хам каттадир. Сезги аъзолари сезувчанлигининг ошишига олиб борадиган икки сохани ажратиб курсатиш мумкин;

  1. сенсор нуксонлар (курлик, карлик) нинг урнини тулдириш заруратидан стихияли тарзда келиб чикадиган сенсибилизация.

  2. Субъект туфайли касбига хос талаблардан келиб чикадиган сенсибилизация.

Куриш еки эшитиш сезгисининг йукотилганлиги маълум даражада сезувчанликнинг бошка турларини ривожлантириш хисобига тулдирилади.. масалан кура олмай колган кишитлар хайкалтарошлик билан шугулланганлар. Уларда туйиш сезгиси жуда юксак ривожланган булади. Кулоги кар одамларда хавонинг тебранишига киесан сезишнинг ривожланганлиги хам ана шундай ходисалар жумласига киради.
Кузи ожиз ва кулоги кар О.Скороходова гапираетган хамсухбатнинг томогига кулини якин келтириб уни овозидан таниши ва нима хакида гапираетганини билиши мумкин. Кузи ожиз ва кулоги кар Элен Келлер деган аелнинг хидни сезувчанлиги шу калар юксак даражада ривожланган эдики, у купгина дустлари ва уртокларини улардан келадиган хидларга кура таниб олиш мумкин эди.
Буларнинг хаммаси сезгиларимиз хает шароитлари ва омалий мехнат фаолияти талаблари таъсири остида оривожланиншнигнг далилидир.
Шундай килиб, рецепторларнинг тузилиши узгармайдиган нарса эмас, у нафис харакат килиб, доимо узгариб туради, муайян рецептор вазифасини яхши бажаришга мослашиб боради. Рецепторлар билан биргаликда ва улардан ажралмаган холда умуман анализаторлар тузилищининг узи хам янги шарьт-шароитларга ва амалий фаолият талабларига мувофик тарзда узгариб боради.
Техника тараккиети кишининг ташки мухит билан алока киладиган асосий йуллари – куриш ва эшитиш аъзоларига бекиес даражада куп ахборот юкланишига олимб келаетирю Бундай шароитларда куриш ва эшитиш анализаторининг юкини енгиллаштириш зарурлигини мукаррар равишда бошка алокалар системаларига мурожаат этишни такозо килади. Хайвонларда тери тебранишига кура сезувчанлик миллионлаб йиллардан буен ривожланиб келаетган бир пайтда сигналларни тери оркали утказиш
гоясининг узи хам одам учун янгилиб булиб хисобланади.



Download 133 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling