Buxoro davlat pedagogika instituti 2-oliy(sirtqi) ta’lim bo’limining Matematika va informatika yo’nalishi 1mi-22im guruh talabasi Sodiqova Nilufarning

Buxoro davlat pedagogika instituti
2-oliy(sirtqi) ta’lim bo’limining Matematika va informatika yo’nalishi 1MI-22IM guruh talabasi
Sodiqova Nilufarning
“Tasavvuf ilmining paydo bo’lishi” mavzusida tayyorlagan
MUSTAQIL ISHI

TASAVVUFNING PAYDO BO‘LISHI TARIXI

1. 
   So‘fiy va tasavvuf istilohiga doir xilma-xil talqinlar.
   
2. 
   Islomgacha bo‘lgan qarashlar. Ularning tasavvufning shakllanishiga ta’siri.
   
3. 
   Tasavvufda maqomat tushunchasi
   
4. 
   “Qur’oni karim” va “Hadisi sharif” – tasavvufning tayanch g‘oyaviy sarchashmasi.
   

1. 
   So‘fiy va tasavvuf istilohiga doir xilma-xil talqinlar
   

Tasavvuf tadrijiy taraqqiyotga ega bir ta’limot bo‘lib, islom olamida VIII asrda paydo bo‘lgan. Dastlab u zohidlik harakati ko‘rinishida kurtak yozadi. Muhammad payg‘ambar vafotidan keyin musulmonlar jamoasida bo‘linish yuz beradi. Ayniqsa, xalifa Usmon zamonida boylikka ruju qo‘yish, qimmatbaho tuhfalar bilan qarindosh-urug‘lar, yaqin kishilarni siylash rasm bo‘ladi. Ummaviya xalifaligi davriga kelib esa, saroy hashamlari, dabdabali bezaklar, oltin-kumushga berilish avj oladi. Ya’ni diniy mashg‘ulotlar, xudo yo‘lidagi toat-ibodat o‘rnini dunyoviy ishlar egallay boshladi. Bu hol e’tiqodli kishilarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Bunday kishilarning bir qismi dinni himoya qilib, ochiq kurashga otlangan bo‘lsalar, ikkinchi qismi tarki dunyochilik g‘oyasini targ‘ib etib, ijtimoiy faoliyatdan butunlay chetlashganlar va surunkali toat-ibodat bilan shug‘ullanganlar.
Zohidlar uzlat va taqvoni odat etishlariga qaramay, ishq va ilohiy ma’rifatdan bexabar kishilar edilar. Zohidlarning niyati ibodat bilan oxirat mag‘firatini qozonish, Qur’onda va’da qilingan jannatning huzur halovatiga etishish edi. So‘fiylar nazarida esa jannat umidida toat-ibodat qilish ham tama’ning bir ko‘rinishidir. Holbuki, so‘fiy uchun na dunyoda va na oxiratdan tama’ bo‘lmasligi kerak. Yagona istak bu – Xudoning diydoridir.
So‘fiy so‘zining paydo bo‘lishi haqida bir qancha qarashlar bor. Ba’zilar bu so‘z “saf” so‘zidan kelib chiqqan deydilar, chunki so‘fiy iloh yo‘liga kirganlarning birinchi safida turuvchidir. Ba’zi olimlar uni “suffa” so‘zidan hosil bo‘lgan deydilar: asobi suffa hazrati Payg‘ambar tirikligidayoq tarki dunyo qilgan kishilar bo‘lib, so‘fiylar shularga taqlid qiladilar, deb tushuntiradilar. Yana ba’zilar so‘fiy so‘zi “safo” so‘zidan kelib chiqqan, chunki bu toifaning qalbi sidqu safo oftobiday porlab turadi, deganlar. Yana bir guruh olimlar “sufuh” so‘zidan yasalgan, sufuh – biror bir narsaning xulosasidir, bu jamoa xalqning xulosasi bo‘lganligi sababli ularni so‘fiy deganlar, deb yozaadilar. So‘fiy so‘zi “sof” so‘zidan chiqqan deguvchilar ham bor. Abu Rayhon Beruniy ushbu so‘zni yunoncha “suf”, ya’ni faylasuf so‘zining oxirgi qismidan yasalgan deb ko‘rsatadi. Ammo ko‘pchilik so‘fiy so‘zi arabcha “suf” so‘zidan hosil bo‘lgan degan fikrni bildiradilar. “Suf” so‘zining lug‘aviy ma’nosi jun va jundan to‘qilgan matodir. So‘fiylar ko‘p hollarda jun chakmon yoki qo‘y terisidan tikilgan po‘stin kiyib yurganlari uchun jun kiyimlilar, ya’ni so‘fiy deb yuritganlar. Bizningcha, shu keyingi etimologik ma’no haqiqatga yaqinroqdir, zero, so‘fiy so‘zining “suf” so‘zidan yasalishi arab tilining qonun-qoidalariga mos keladi.
Agar “suf” so‘zidan so‘fiy yasalgan bo‘lsa, o‘z navbatida “so‘fiy”dan, “tasavvuf”, “mustasuf”, “mutasavvuf” so‘zlari hosil bo‘lgan.
Husyn Voiz Koshifiy “Futuvvatnomai sultoniy” nomli asarida so‘fiylarning o‘zini ham uch guruhga ajratgan: muoshirlar, mutarassmlar, muhaqqiqlar. Muoshirlar – tariqat ahlining muxlislari. Ular darveshlarga muhabbat bilan qaraydilar, darveshlar suhbatida ishtirok etadilar, ularning xizmatlarini bajaradilar va savobga o‘zlarini sherik deb biladilar. Mutarassmlar – darveshlarning odatlariga zohiran taqlid qilsalar- da, botinan hol tarafdoridirlar. Muhaqqiqlar – haqqa etganlar, ularni oliy martabali so‘fiylar deb ta’riflash mumkin. Haqiqiy avliyolar, shayxi murshidlar esa shular ichidan etishib chiqqan.
Tasavvufga, bu qarashlar mohiyatidagi uyg‘un nuqtalarni umumlashtirgan holda, insoniyatni ruhiy-ma’naviy poklanishga da’vat etuvchi g‘oyalar silsilasi deya ta’rif berish mumkin. Biroq tasavvufga berilgan ko‘pdan ko‘p ta’riflarning aksariyatida unga nazariya sifatida qarash kayfiyati ustuvorlik qiladi. Bizningcha, esa tasavvuf – sof amaliyotdir.
Tasavvuf ta’limoti payg‘ambarlardan meros qolgan. Har bir ulug‘ payg‘ambar o‘z qalbini Allohning zikri bilan pok etib, Uning buyruqlarini bekamu ko‘st bajargan va halol mehnat ila rizq topishni o‘z burchi deb bilgan. Jumladan, Odam alayhissalom dehqonchilik, Idris alayhissalom temirchilik, Muso va Muhammad alayhissalomlar cho‘ponlik qilganlar. Keyinchalik Muhammad alayhissalom tijorat bilan shug‘ullanganlar.
Payg‘ambarlardan meros bu qadriyat valiylik maqomiga erishgan ahli ulamo tomonidan munosib davom ettirilgan. “Tasavvuf shayxlari xalqning ma’naviy rahbarlari, ruhoniy murabbiylar sifatida maydonga chiqib, payg‘ambar (s.a.v.) faoliyati, holatlarini davom ettirishga jazm etganlar”.
Avliyoullohlarimiz amaliy faoliyatda ham Payg‘ambarimiz (s.a.v.)dan meros sunnatga sadoqat bajo etganlar. Jumladan, “Xojagon shayxlari ishsiz, ma’lum kasb-hunar egasi bo‘lmagan insonlarni muridlikka qabul qilmaganlar, o‘zlari albatta biror kasb-hunar bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Xoja Ali Rometaniy – to‘quvchi, Muhammad Boboyi Samosiy – bog‘bon, Sayyid Amir Kulol – kulol, Bahouddin Naqshband – naqqosh, to‘quvchi va chorvador, Amir Kulolning o‘g‘li Amir Hamza – ovchi, Xoja Ubaydulloh Ahror – chorvador va savdogar bo‘lishgan”.
Tasavvuf amaliyoti bilan mashg‘ul kishilar so‘fiylar deb yuritilgan.